Toplumsal Kürd guruplarından Zazalar, yöreden yöreye kendilerini Kırmanc, Kırd, Dımıli/Dumbıli ve Zaza olarak, konuştukları lehçeyi de Kırmancki, Kırdki, Dımılki ve Zazaki olarak adlandırmaktalar. Kürtçenin diğer lehçelerine nazaran kadim dillerin özelliklerini kendinde daha çok koruyagelen bu lehçe, en geç yazılı alanda kullanılan Kürtçe lehçesidir.
Bu makalede andığım bu Kürt toplumsal grubu ve konuştukları lehçeyle ilgili kısaca genel bilgiler sunmaya çalışacağım.
Coğrafya ve Nüfus
Kırmanclar/Kırdler/Dmıliler/Zazalar yada Zaza Kürtleri, takriben birleşik bir zemin üzerinde Kuzey Kürdistan'ın Türkiye idari sınırları içerisinde bulunan 12 vilayetinde meskundurlar. Bu vilayetler şunlardır:
1) Adıyaman (Semsûr) ilinin Gerger (Aldûş) ilçesinde,
2) Bingöl (Çewlîg) ili ve Adaklı (Azarpêrt), Genç (Dara Hênî), Karlıova (Kanîreş), Kiğı, (Gêxî), Solhan (Boglan), Yayladere (Xorxol) ve Yedisu (Çêrme) ilçelerinde,
3) Bitlis (Bidlîs) ilinin Mutki (Motkan) ilçesinde,
4) Diyarbakır (Diyarbekir) ilinin Çermik (Çêrmûge), Çınar (Çinar), Çüngüş (Şankûş), Dicle (Pîran) Eğil (Gêl), Ergani (Erxenî), Hani (Hêni), Hazro (Hezro), Kocaköy (Karaz), Kulp (Pasûr) ve Lice (Licê) ilçelerinde,
4) Elazığ (Xarpêt) ili ve Karakoçan (Depe), Maden (Maden), Arıcak (Mîyaran), Palu (Pali), Kovancılar (Qowancîyan), Sivrice (Sîvrîce) ve Alacakaya (Xulaman) ilçelerinde,
5) Erzincan (Erzingan) ilinin Çayırlı (Mose), İliç (ëlîç), Kemah (Kemax) ve Tercan (Têrcan) ilçelerinde,
6) Erzurum (Erzirom) ilinin Aşkale (Aşqele), Çat (Çad), Pasinler (Hesenqele) ve Hınıs (Xinûs) ilçelerinde,
7) Muş (Mûş) ilinin Varto (Gimgim) ilçesinde,
9) Siirt (Sêrt) ilinin Baykan (Hewêla) ilçesinde,
10) Sivas (Sêwas) ilinin Kangal (Qengal), Zara (Zara), Ulaş (Ulaş), İmranlı (Çît) ve Divriği (Dîvrîgî) ilçelerinde,
11) Şanlıurfa (Ruha) ilinin Siverek (Sêwregi) ilçesinde,
12) Tunceli (Dersim) ili Çemişgezek (Çemişgezek), Hozat (Xozat), Mazgirt (Mazgêrd), Nazimiye (Qisle), Ovacık (Pulur), Pertek (Pêrtage), Pülümür (Pilemurîye) ilçelerinde meskundurlar. (1)
Bu vilayetlerin bazılarında, örneğin Bingöl (Çewlîg), Elazığ (Xarpêt) ve Tunceli'de (Dêrsim) çoğunlukta, diğer kimi vilayetlerde ise, bazen birkaç ilçede veya küçük bir bölgede oturmaktalar. (2)
Bu vilayetlerin dışında, Malatya (Meletî) ilinin Pütürge (Putirge) ve Arapgir (Erebgir) ilçelerinde, Kayseri (Qeyserî) ilinin Sarız (Sariz) ilçesinde, Gümüşhane, Niğde ve Aksaray'ın bazı köylerinde, Ardahan ilinin Göle (Golan) ilçesinin kimi köylerinde de oturmaktalar. (3)
Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan bu yana Türkiye'de Kürt kimliği ve Kürtlere ait her şey yasaklı olduğundan Türkiye sınırları içerisinde yaşayan Kürtlerin nüfusu hakkında elimizde resmi veya somut herhangi bir rakam olmadığı gibi bu grubun nüfusu hakkında da resmi veya somut bir rakam yoktur. Ancak kimi araştırmacılar tarafından üç, üç buçuk milyon civarında bir nüfusa sahip oldukları tahmin edilmektedir. (4) Bu, yaklaşık olarak, Türkiye idari sınırları içerisinde yaşayan Kürt nüfusunun dörtte birine yakın bir rakam olmalı.
Kürt Milliyetçiliği
Genelde kendini 'Kırd' yada 'Kırmanc' olarak adlandıran bu grubun hemen hemen bütün ileri gelenleri, başlangıçtan günümüze kadar yaşanan tüm milliyetçi Kürt hareketlerinde yer almış. Önde gelen bütün Kürt başkaldırı ve direnişlerinde, örneğin, Bitlis (Bidlîs) Mela Selîm Efendî Kalkışması'nda (1914), Koçgiri (Qoçgirî) Hareketi'nde (1920), Cîbranlı Miralay Xalit Beg liderliğindeki Azadî Örgütü'nün hazırladığı daha sonra Şêx Seîd liderliğinde gelişen Büyük Kürt Kalkışması'nda (1925), Seyîd Rıza liderliğindeki Dêrsim Direnişi'nde (1937-1938) Zaza Kürtleri diye andığımız bu Kürt grubunun çoğunluğu katılmıştır. Bu hareketlerin genel amacı bir Kürt devletinin kurulması, yani Kürdistan'ın bağımsızlığını elde etmesiydi.
20. Yüzyıl başlarında gelişen ilk modern Kürt Milliyetçiliğinde bu gruba ait aydınların rolü çok büyüktür. Licê ilçesi Xosor (Türkçeleştirilmiş adı: Yalımlı) köyünden olan yayıncı, yazar ve siyasetçi Kurdîzade Ehmed Ramîz Beg, Bidlîs ili Motkan ilçesinden olan dilbilimci, yazar ve siyasetçi, ilk Kürtçe alfabeyi hazırlayan Xelîl Xeyalî Efendî, Xarpêt ili Maden ilçesinden siyasetçi Dr. Nafîz Beg, kardeşi yazar ve siyasetçî Nuredîn Zaza, yine Ruha ili Sêwregi ilçesinden ünlü Kürt siyasetçileri Mustafa Remzi Bucak ve Faîq Abîk Bucak, Dêrsim Nazimiye'den (Qisle) Dr. Şivan (Sait Kırmızıtoprak), Çewlîg'den Seîd Elçi ilk akla gelen şahsiyetlerdir. Mela Selîm Efendî, Seyîd Rıza, Faîq Abîk Bucak, Dr. Şivan ve Seîd Elçi gibi şahsiyetler Kürt milli hareketlerinde liderlik derecesinde yer almışlar. Yine, 20. Yüzyılın son çeyreğinden şimdiye kadar devam eden Kürt Ulusal Mücadelesi'nde, adını andığımız bu gruba ait olan Kürtlerin hemen-hemen tümü aktif bir şekilde yer almaktadır.
Günümüz dahil tarihin hiç bir döneminde Türk, Arap ve Fars gibi komşu milletlerin aydınları, resmi kurumları ve hükümetleri Zazaları Kürtlerden ayrı olarak adlandırdıkları görülmüş veya duyulmuş değildir. Lehçelerdeki farklılıklara vurgu yapılmasına rağmen, Kurmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lur gruplarını toplu bir şekilde Kürt olarak, tüm lehçelerini de Kürtçe olarak tanımlamış ve adlandırmışlar. Bütün bu grupların yaşadığı coğrafyaya da Kürdistan denilmiştir. Ve yine, tarihin bilinen en eski dönemlerinden bu yana Kürdistan'da veya Kürtler arasında çeşitli amaçlarla çalışmalar yapan farklı milletlere ait vakanüvis, seyyah, şarkiyatçı, araştırmacı veya tarihçiler de Kurmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lur gruplarının tümünü Kürt, konuştukları tüm ağız, şive ve lehçeleri Kürtçe, üzerinde yaşadıkları toprak parçasını da Kürdistan olarak adlandırmışlar.
Ancak son 15-20 yıllık dönemde, sayıları çok az da olsa, marjinal bir olgu şeklinde, bu gruba ait kimi şahıslar 'Biz Kürt değiliz' diyerek kendilerini sadece 'Zaza' olarak adlandırarak bu yönde kimi faaliyetler yürütmekteler. (*)
Lehçenin Adları
Başta da belirttiğimiz gibi bu Kürtçe lehçesi dört değişik isimle adlandırılmaktadır:
1. Kırmancca (Kirmanckî)
2. Kırdice (Kirdkî)
3. Dımılice (Dimilkî/Dimilî)
4. Zazaca (Zazakî)
Bingöl (Çewlîg) ili ve ilçelerinde, Diyarbekir'in kuzey ilçelerinde yaşayan bu gruba ait Kürtler kendilerini Kırd, konuştukları lehçeyi de Kırdki (Kırdice) olarak adlandırıyor. Örneğin, 1899'da Diyarbekir'de Litografya Matbaasında resmi ruhsatla yayımlanan Mewlûdê Kirdî adlı eserinde Zaza Kürtlerinden olan zamanın Licê müftüsü Ehmedê Xasî bu lehçeyi Kırdi olarak adlandırmaktadır. (5)
Dêrsim bölgesi, Erzincan (Erzingan) ve Muş (Mûş) ilinin Varto (Gimgim) ilçesinde oturan Alevi inancına mensup olanların çoğunluğu kendilerini Kırmanc, konuştukları lehçeyi de Kırmancki olarak adlandırmaktadır. Diyarbekir'in Çermik (Çêrmûge) ilçesi, Urfa (Ruha) ilinin Siverek (Sêwregi) ilçesi ve Adıyaman (Semsûr) ilinin Gerger (Aldûş) ilçesinde meskun olanlar da kendilerini Dımıli, konuştukları lehçeyi de Dımılki yada Dımıli olarak adlandırmaktalar. Elazığ (Xarpêt) ili ve çevresi de kendilerini Zaza, konuştukları lehçeyi de Zazaki olarak adlandırmaktalar. (6)
Lehçeyi standartlaştırma çalışmaları çerçevesinde bu grup için 'Kırmanc', konuştukları lehçe için de 'Kırmancca' adı tercih edilmiştir. (7) Ancak Zaza sözcüğü, dışarıdan bir nevi dayatma olarak kullanılmasına rağmen, kolay ve melodik bir yapısı olduğundan gittikçe yaygınlaşan isim olmaktadır.
Doğrusu, bu gruba ait olanların çoğunluğu kendileri için daha çok Kırd ve Kırmanc adlarını kullanmıştır. Örneğin, bu lehçeyi konuşan Alevi Kürtlerin hemen hemen tümü kendileri için Kırmanc, konuştukları lehçe için Kırmancki, genel toplumları için de Kırmanciye adlarını kullanmaktalar. Sünni Kürtlerin çok büyük çoğunluğu da kendileri için Kırd, konuştukları lehçe için Kırdi yada Kırdki, genel toplumları için de Kırdane adını kullanmaktalar. Kendilerini Dımıli olarak adlandıranların ise Kürdistan'ın genelinde bir çok yerde Kurmancca lehçesiyle konuşmaktalar. Kimi kaynaklar Dımıli Kürtlerinin Kurmanc Kürtleri olduğunu işaret etmekte. Örneğin, M. Reza Hamzeh'ee şöyle diyor: 'K. R. Cama Oriental Institute of Bombay'e ait bu kitap, 'Tarix-e keşaf' adında olup Huseyn Xan Donboli'nin oğlu Teymur Paşa tarafından yazılmıştır. Bu temel olarak Donboli Kürtlerinin çok erken dönemlerinden başlayan tarihleri hakkındadır. Müsveddenin 267'inci sayfasında Donboliler Kurmanci Kürtleri olarak tanımlanmışlardır. Müsvedde, sayfa 273, satır 9'da, Hicri 1265 (1849) olarak tarihlendirilmiştir.' (8)
Bu her dört isimden Kırd ve Kırmanc sözcükleri etnik adlar olması konusunda herhangi bir kuşku duyulmazken Dımıli/Dumbıli/Domboli ve Zaza adları, büyük bir ihtimalle ya aşiret yada yer veya kişi adlarıdır. Örneğin, yukarıda andığımız M. Reza Hamzeh'ee'nin kitabının bir yerinde şöyle denmektedir: '... Yukarıda anılan belgelere ek olarak Horamdiniler, ikisine de Zaz denen iki birleşik bölge konumundaki Zazayn'da yoğunlaşmışlardı. Bunlar muhtemelen Hemedan ve Isfahan arasında bulunan Loristan dağlarıydı.' (9) Görüldüğü gibi, burada Zaz veya Zazayn sözcükleri yer adıdır.
Ünlü tarihçi Yakut el-Hemevi (1168-1229) eseri Mucemul Buldan'da Kürt aşiretlerinden söz ederken, şöyle diyor: '(Kürtlerin) kaleleri çok güçlüdür. Beşnewî, Bohtî ve Zewazların kaleleri birleşiktir, Dımıli aşiretinden olanlar ise, daha çok yüksek dağlık kesimlerde yaşamaktalar.' (10)
Öte yandan, Kürtler arasında, daha doğrusu Kürdistan coğrafyasında, Zaza veya Dımıl adlarına izafeten oluşan bir toprak parçası adlandırması da yok. Örneğin, Kürdistan'da, Dêrsim, Serhed, Xerzan, Behdînan, Bohtan, Berrî, Hekarya, Soran, Kirmanşan, Senendej, Lekîstan, Lurîstan, Hewraman gibi yer veya bölge adları olmasına rağmen, Zazaistan sözcüğünün türetilmesi son birkaç yıllık Zazacılık düşüncesinin ürünü olarak suni bir şekilde tedavüle sokulmaya çalışılıyor.
İnanç
Alevi inancına ait Kırmanclar (Zazalar) epey kalabalık olmalarına rağmen Sünni inancına ait olanlar daha fazladır. Genelde kendilerini Kırd, konuştukları lehçeyi de Kırdki olarak adlandıran Sünni grup, Bitlis (Bidlîs) ilinin Mutki (Motkan) ilçesinden başlayarak kuzeybatıya doğru Adıyaman (Semsûr) ilinin Gerger (Aldûş) ilçesine kadar uzanan alanda meskundurlar. Çoğunluk olarak kendilerini Kırmanc, konuştukları lehçeyi de Kırmancki olarak adlandıran Alevi inancına mensup olanlar da, Muş (Mûş) ilinin Varto (Gimgim) ilçesinden başlayarak, Dêrsim bölgesini içine alacak şekilde, Erzingan-Sêwas civarında, Qoçgirî'ye kadar uzanan dağlık bölgede yerleşiktir. (11)
Dipnotlar ve Açıklamalar
(*) Bir toplumsal Kürt grubu olan Zazalardan kimi şahısların son yıllarda kendilerini Kürt saymamasının en önemli nedeni, Türk Devleti'nin, Kürt politikası çerçevesinde kimi manipülasyonlar yayarak Kürtler arasında ayrılıklar çıkarma umuduyla Kürtlerin ulusal maneviyatını kırma çabalarıdır. Zazacılık yapan kimi kişilerin aşırı Türk milliyetçi çevreleriyle yakın temasta olmaları, bu kesimler tarafından bu konuda teşvik edilmeleri, ayrıca, bu çabaları yürütenlerin tezlerinde devleti kollayan ama Kürtlük mücadelesine yönelik saldırgan tutumları bu kuşkuyu güçlendirmektedir. Öte yandan, bizzat devletin üst düzey yetkililerinin de kimi resmi konuşmalarında Kürt ve Zaza ayrımını vurgulayan söylemlerde bulunmaları, devletin Zazacılığı teşvik ettiği izlenimi kuşkunun ötesine geçmektedir.
İkinci bir neden ise, Kürtçe lehçelerinin yazılı alanda kullanılması ve Kürt siyasal bilincinin gelişmesiyle beraber, Kurmanc Kürtlerinden kimi yazar ve siyasetçiler Kürtçeden söz ederken sadece Kurmancca lehçesini kastediyor gibi görünmeleri, Zazaca lehçesi için bir öteleme durumunu getiriyor izlenimini vermektedir. Halbuki, aynı kişilere 'Kürtler kimdir' veya 'Kürtçe nedir' diye sorulsa, en başta Zaza Kürtleri ve Zazaca Kürtçesini sayarlar. Aslında bu terminolojik karışıklığın, bir yönüyle, lehçelerin varlığından ve her bir lehçenin bir çok isimle adlandırılmasından da kaynaklanmaktadır. Bir de Kürtler, henüz yeni yeni kendilerini; farklı gruplarını, lehçelerini, ulusal özelliklerini tanımaktalar. Fakat şimdiki durum ne olursa olsun, tarihsel süreç açısından, hiçbir yerde böyle bir ayrı adlandırma yoktur, yani ayrı ayrı 'Kürt' ve 'Zaza' adlandırılmasının hiç bir izine rastlanmamaktadır. Zaten Zazacılık yapan kişilerin, Devletin Kürt politikası çerçevesinde düşünce üretenlerin bu konuda hiçbir tez sunamamış olmaları, iddialarının ne kadar yapay olduğunu ispatlıyor. Çok yüzeysel bilgilerle, aslında daha çok tahriflerle, öne sürdükleri yegane neden, dildeki mevcut deforme olmuş çeşitli ağızlara ait sözcük yapılarındaki farklılığın öne sürülmesinden öteye gidilemiyor.
Aslında, bunlara bir iki psikolojik faktör daha eklenebilir. Sovyetler Birliği'nin 1991 yılında dağılması sosyalist devrim yapma hayallerinin de sonu oldu. 1990'lı yılların sonuna doğru Bağımsız [Sosyalist] Kürdistan hayallerinde de bir savrulma/kırılma durumu yaşandı. Uğrunda bunca mücadele ettiği davasının sonuna gelen, inancını yitiren kimi kadrolar kendilerini avutan tartışabilecekleri yeni tezlere ihtiyaç duydu. Öte yandan, bu dönemlerde aşırı Türk milliyetçiliği de tavan yaptı. Boşlukta kalan militanın bundan etkilenmemesi, nispet etmemesi kaçınılmazdır. Kürtleri ve Kürtçeyi bir bütün olarak pek tanımadığından, ait olduğu ulusal yapıyı az buçuk tanıdığı bölgesi ve lehçesiyle sınırlandırmak durumunda kalan kimi sol militanlar, bilimsel delillerle temellendirilen bir iddia olarak değil de hissi olarak bir nevi propaganda şeklinde 'Zazacılık' yada 'Dêrsimcilik' yapmaya başladı. 'Dêrsimcilik' akımında inanç faktörü de rol oynamaktadır.
Türk devleti, akla gelebilecek her türlü aracı kullanarak bütün kurumlarıyla Kürtleri sürekli ezmektedir. Bir de Türk egemen ulusu, devletle paralel bir şekilde sanat ve edebiyat yoluyla, basın-yayın araçları yoluyla ve direkt olarak Kürtleri ve Kürtlüğü aşağılamaktadır. İşte, 'Ben Kürt değilim, Zazayım' yada 'Ben Kürt değilim, Aleviyim' söylemlerinin altında bir savunma refleksi şeklinde psikolojik olarak bunca ağır baskıdan sıyrılma faktörü de vardır denilebilir.
(1) Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996, s. 3-4
Bu makalede andığım bu Kürt toplumsal grubu ve konuştukları lehçeyle ilgili kısaca genel bilgiler sunmaya çalışacağım.
Coğrafya ve Nüfus
Kırmanclar/Kırdler/Dmıliler/Zazalar yada Zaza Kürtleri, takriben birleşik bir zemin üzerinde Kuzey Kürdistan'ın Türkiye idari sınırları içerisinde bulunan 12 vilayetinde meskundurlar. Bu vilayetler şunlardır:
1) Adıyaman (Semsûr) ilinin Gerger (Aldûş) ilçesinde,
2) Bingöl (Çewlîg) ili ve Adaklı (Azarpêrt), Genç (Dara Hênî), Karlıova (Kanîreş), Kiğı, (Gêxî), Solhan (Boglan), Yayladere (Xorxol) ve Yedisu (Çêrme) ilçelerinde,
3) Bitlis (Bidlîs) ilinin Mutki (Motkan) ilçesinde,
4) Diyarbakır (Diyarbekir) ilinin Çermik (Çêrmûge), Çınar (Çinar), Çüngüş (Şankûş), Dicle (Pîran) Eğil (Gêl), Ergani (Erxenî), Hani (Hêni), Hazro (Hezro), Kocaköy (Karaz), Kulp (Pasûr) ve Lice (Licê) ilçelerinde,
4) Elazığ (Xarpêt) ili ve Karakoçan (Depe), Maden (Maden), Arıcak (Mîyaran), Palu (Pali), Kovancılar (Qowancîyan), Sivrice (Sîvrîce) ve Alacakaya (Xulaman) ilçelerinde,
5) Erzincan (Erzingan) ilinin Çayırlı (Mose), İliç (ëlîç), Kemah (Kemax) ve Tercan (Têrcan) ilçelerinde,
6) Erzurum (Erzirom) ilinin Aşkale (Aşqele), Çat (Çad), Pasinler (Hesenqele) ve Hınıs (Xinûs) ilçelerinde,
7) Muş (Mûş) ilinin Varto (Gimgim) ilçesinde,
9) Siirt (Sêrt) ilinin Baykan (Hewêla) ilçesinde,
10) Sivas (Sêwas) ilinin Kangal (Qengal), Zara (Zara), Ulaş (Ulaş), İmranlı (Çît) ve Divriği (Dîvrîgî) ilçelerinde,
11) Şanlıurfa (Ruha) ilinin Siverek (Sêwregi) ilçesinde,
12) Tunceli (Dersim) ili Çemişgezek (Çemişgezek), Hozat (Xozat), Mazgirt (Mazgêrd), Nazimiye (Qisle), Ovacık (Pulur), Pertek (Pêrtage), Pülümür (Pilemurîye) ilçelerinde meskundurlar. (1)Bu vilayetlerin bazılarında, örneğin Bingöl (Çewlîg), Elazığ (Xarpêt) ve Tunceli'de (Dêrsim) çoğunlukta, diğer kimi vilayetlerde ise, bazen birkaç ilçede veya küçük bir bölgede oturmaktalar. (2)
Bu vilayetlerin dışında, Malatya (Meletî) ilinin Pütürge (Putirge) ve Arapgir (Erebgir) ilçelerinde, Kayseri (Qeyserî) ilinin Sarız (Sariz) ilçesinde, Gümüşhane, Niğde ve Aksaray'ın bazı köylerinde, Ardahan ilinin Göle (Golan) ilçesinin kimi köylerinde de oturmaktalar. (3)
Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan bu yana Türkiye'de Kürt kimliği ve Kürtlere ait her şey yasaklı olduğundan Türkiye sınırları içerisinde yaşayan Kürtlerin nüfusu hakkında elimizde resmi veya somut herhangi bir rakam olmadığı gibi bu grubun nüfusu hakkında da resmi veya somut bir rakam yoktur. Ancak kimi araştırmacılar tarafından üç, üç buçuk milyon civarında bir nüfusa sahip oldukları tahmin edilmektedir. (4) Bu, yaklaşık olarak, Türkiye idari sınırları içerisinde yaşayan Kürt nüfusunun dörtte birine yakın bir rakam olmalı.
Kürt Milliyetçiliği
Genelde kendini 'Kırd' yada 'Kırmanc' olarak adlandıran bu grubun hemen hemen bütün ileri gelenleri, başlangıçtan günümüze kadar yaşanan tüm milliyetçi Kürt hareketlerinde yer almış. Önde gelen bütün Kürt başkaldırı ve direnişlerinde, örneğin, Bitlis (Bidlîs) Mela Selîm Efendî Kalkışması'nda (1914), Koçgiri (Qoçgirî) Hareketi'nde (1920), Cîbranlı Miralay Xalit Beg liderliğindeki Azadî Örgütü'nün hazırladığı daha sonra Şêx Seîd liderliğinde gelişen Büyük Kürt Kalkışması'nda (1925), Seyîd Rıza liderliğindeki Dêrsim Direnişi'nde (1937-1938) Zaza Kürtleri diye andığımız bu Kürt grubunun çoğunluğu katılmıştır. Bu hareketlerin genel amacı bir Kürt devletinin kurulması, yani Kürdistan'ın bağımsızlığını elde etmesiydi.
20. Yüzyıl başlarında gelişen ilk modern Kürt Milliyetçiliğinde bu gruba ait aydınların rolü çok büyüktür. Licê ilçesi Xosor (Türkçeleştirilmiş adı: Yalımlı) köyünden olan yayıncı, yazar ve siyasetçi Kurdîzade Ehmed Ramîz Beg, Bidlîs ili Motkan ilçesinden olan dilbilimci, yazar ve siyasetçi, ilk Kürtçe alfabeyi hazırlayan Xelîl Xeyalî Efendî, Xarpêt ili Maden ilçesinden siyasetçi Dr. Nafîz Beg, kardeşi yazar ve siyasetçî Nuredîn Zaza, yine Ruha ili Sêwregi ilçesinden ünlü Kürt siyasetçileri Mustafa Remzi Bucak ve Faîq Abîk Bucak, Dêrsim Nazimiye'den (Qisle) Dr. Şivan (Sait Kırmızıtoprak), Çewlîg'den Seîd Elçi ilk akla gelen şahsiyetlerdir. Mela Selîm Efendî, Seyîd Rıza, Faîq Abîk Bucak, Dr. Şivan ve Seîd Elçi gibi şahsiyetler Kürt milli hareketlerinde liderlik derecesinde yer almışlar. Yine, 20. Yüzyılın son çeyreğinden şimdiye kadar devam eden Kürt Ulusal Mücadelesi'nde, adını andığımız bu gruba ait olan Kürtlerin hemen-hemen tümü aktif bir şekilde yer almaktadır.
Günümüz dahil tarihin hiç bir döneminde Türk, Arap ve Fars gibi komşu milletlerin aydınları, resmi kurumları ve hükümetleri Zazaları Kürtlerden ayrı olarak adlandırdıkları görülmüş veya duyulmuş değildir. Lehçelerdeki farklılıklara vurgu yapılmasına rağmen, Kurmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lur gruplarını toplu bir şekilde Kürt olarak, tüm lehçelerini de Kürtçe olarak tanımlamış ve adlandırmışlar. Bütün bu grupların yaşadığı coğrafyaya da Kürdistan denilmiştir. Ve yine, tarihin bilinen en eski dönemlerinden bu yana Kürdistan'da veya Kürtler arasında çeşitli amaçlarla çalışmalar yapan farklı milletlere ait vakanüvis, seyyah, şarkiyatçı, araştırmacı veya tarihçiler de Kurmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lur gruplarının tümünü Kürt, konuştukları tüm ağız, şive ve lehçeleri Kürtçe, üzerinde yaşadıkları toprak parçasını da Kürdistan olarak adlandırmışlar.
Ancak son 15-20 yıllık dönemde, sayıları çok az da olsa, marjinal bir olgu şeklinde, bu gruba ait kimi şahıslar 'Biz Kürt değiliz' diyerek kendilerini sadece 'Zaza' olarak adlandırarak bu yönde kimi faaliyetler yürütmekteler. (*)
Lehçenin Adları
Başta da belirttiğimiz gibi bu Kürtçe lehçesi dört değişik isimle adlandırılmaktadır:
1. Kırmancca (Kirmanckî)
2. Kırdice (Kirdkî)
3. Dımılice (Dimilkî/Dimilî)
4. Zazaca (Zazakî)
Bingöl (Çewlîg) ili ve ilçelerinde, Diyarbekir'in kuzey ilçelerinde yaşayan bu gruba ait Kürtler kendilerini Kırd, konuştukları lehçeyi de Kırdki (Kırdice) olarak adlandırıyor. Örneğin, 1899'da Diyarbekir'de Litografya Matbaasında resmi ruhsatla yayımlanan Mewlûdê Kirdî adlı eserinde Zaza Kürtlerinden olan zamanın Licê müftüsü Ehmedê Xasî bu lehçeyi Kırdi olarak adlandırmaktadır. (5)
Dêrsim bölgesi, Erzincan (Erzingan) ve Muş (Mûş) ilinin Varto (Gimgim) ilçesinde oturan Alevi inancına mensup olanların çoğunluğu kendilerini Kırmanc, konuştukları lehçeyi de Kırmancki olarak adlandırmaktadır. Diyarbekir'in Çermik (Çêrmûge) ilçesi, Urfa (Ruha) ilinin Siverek (Sêwregi) ilçesi ve Adıyaman (Semsûr) ilinin Gerger (Aldûş) ilçesinde meskun olanlar da kendilerini Dımıli, konuştukları lehçeyi de Dımılki yada Dımıli olarak adlandırmaktalar. Elazığ (Xarpêt) ili ve çevresi de kendilerini Zaza, konuştukları lehçeyi de Zazaki olarak adlandırmaktalar. (6)
Lehçeyi standartlaştırma çalışmaları çerçevesinde bu grup için 'Kırmanc', konuştukları lehçe için de 'Kırmancca' adı tercih edilmiştir. (7) Ancak Zaza sözcüğü, dışarıdan bir nevi dayatma olarak kullanılmasına rağmen, kolay ve melodik bir yapısı olduğundan gittikçe yaygınlaşan isim olmaktadır.
Doğrusu, bu gruba ait olanların çoğunluğu kendileri için daha çok Kırd ve Kırmanc adlarını kullanmıştır. Örneğin, bu lehçeyi konuşan Alevi Kürtlerin hemen hemen tümü kendileri için Kırmanc, konuştukları lehçe için Kırmancki, genel toplumları için de Kırmanciye adlarını kullanmaktalar. Sünni Kürtlerin çok büyük çoğunluğu da kendileri için Kırd, konuştukları lehçe için Kırdi yada Kırdki, genel toplumları için de Kırdane adını kullanmaktalar. Kendilerini Dımıli olarak adlandıranların ise Kürdistan'ın genelinde bir çok yerde Kurmancca lehçesiyle konuşmaktalar. Kimi kaynaklar Dımıli Kürtlerinin Kurmanc Kürtleri olduğunu işaret etmekte. Örneğin, M. Reza Hamzeh'ee şöyle diyor: 'K. R. Cama Oriental Institute of Bombay'e ait bu kitap, 'Tarix-e keşaf' adında olup Huseyn Xan Donboli'nin oğlu Teymur Paşa tarafından yazılmıştır. Bu temel olarak Donboli Kürtlerinin çok erken dönemlerinden başlayan tarihleri hakkındadır. Müsveddenin 267'inci sayfasında Donboliler Kurmanci Kürtleri olarak tanımlanmışlardır. Müsvedde, sayfa 273, satır 9'da, Hicri 1265 (1849) olarak tarihlendirilmiştir.' (8)
Bu her dört isimden Kırd ve Kırmanc sözcükleri etnik adlar olması konusunda herhangi bir kuşku duyulmazken Dımıli/Dumbıli/Domboli ve Zaza adları, büyük bir ihtimalle ya aşiret yada yer veya kişi adlarıdır. Örneğin, yukarıda andığımız M. Reza Hamzeh'ee'nin kitabının bir yerinde şöyle denmektedir: '... Yukarıda anılan belgelere ek olarak Horamdiniler, ikisine de Zaz denen iki birleşik bölge konumundaki Zazayn'da yoğunlaşmışlardı. Bunlar muhtemelen Hemedan ve Isfahan arasında bulunan Loristan dağlarıydı.' (9) Görüldüğü gibi, burada Zaz veya Zazayn sözcükleri yer adıdır.
Ünlü tarihçi Yakut el-Hemevi (1168-1229) eseri Mucemul Buldan'da Kürt aşiretlerinden söz ederken, şöyle diyor: '(Kürtlerin) kaleleri çok güçlüdür. Beşnewî, Bohtî ve Zewazların kaleleri birleşiktir, Dımıli aşiretinden olanlar ise, daha çok yüksek dağlık kesimlerde yaşamaktalar.' (10)
Öte yandan, Kürtler arasında, daha doğrusu Kürdistan coğrafyasında, Zaza veya Dımıl adlarına izafeten oluşan bir toprak parçası adlandırması da yok. Örneğin, Kürdistan'da, Dêrsim, Serhed, Xerzan, Behdînan, Bohtan, Berrî, Hekarya, Soran, Kirmanşan, Senendej, Lekîstan, Lurîstan, Hewraman gibi yer veya bölge adları olmasına rağmen, Zazaistan sözcüğünün türetilmesi son birkaç yıllık Zazacılık düşüncesinin ürünü olarak suni bir şekilde tedavüle sokulmaya çalışılıyor.
İnanç
Alevi inancına ait Kırmanclar (Zazalar) epey kalabalık olmalarına rağmen Sünni inancına ait olanlar daha fazladır. Genelde kendilerini Kırd, konuştukları lehçeyi de Kırdki olarak adlandıran Sünni grup, Bitlis (Bidlîs) ilinin Mutki (Motkan) ilçesinden başlayarak kuzeybatıya doğru Adıyaman (Semsûr) ilinin Gerger (Aldûş) ilçesine kadar uzanan alanda meskundurlar. Çoğunluk olarak kendilerini Kırmanc, konuştukları lehçeyi de Kırmancki olarak adlandıran Alevi inancına mensup olanlar da, Muş (Mûş) ilinin Varto (Gimgim) ilçesinden başlayarak, Dêrsim bölgesini içine alacak şekilde, Erzingan-Sêwas civarında, Qoçgirî'ye kadar uzanan dağlık bölgede yerleşiktir. (11)
Dipnotlar ve Açıklamalar
(*) Bir toplumsal Kürt grubu olan Zazalardan kimi şahısların son yıllarda kendilerini Kürt saymamasının en önemli nedeni, Türk Devleti'nin, Kürt politikası çerçevesinde kimi manipülasyonlar yayarak Kürtler arasında ayrılıklar çıkarma umuduyla Kürtlerin ulusal maneviyatını kırma çabalarıdır. Zazacılık yapan kimi kişilerin aşırı Türk milliyetçi çevreleriyle yakın temasta olmaları, bu kesimler tarafından bu konuda teşvik edilmeleri, ayrıca, bu çabaları yürütenlerin tezlerinde devleti kollayan ama Kürtlük mücadelesine yönelik saldırgan tutumları bu kuşkuyu güçlendirmektedir. Öte yandan, bizzat devletin üst düzey yetkililerinin de kimi resmi konuşmalarında Kürt ve Zaza ayrımını vurgulayan söylemlerde bulunmaları, devletin Zazacılığı teşvik ettiği izlenimi kuşkunun ötesine geçmektedir.
İkinci bir neden ise, Kürtçe lehçelerinin yazılı alanda kullanılması ve Kürt siyasal bilincinin gelişmesiyle beraber, Kurmanc Kürtlerinden kimi yazar ve siyasetçiler Kürtçeden söz ederken sadece Kurmancca lehçesini kastediyor gibi görünmeleri, Zazaca lehçesi için bir öteleme durumunu getiriyor izlenimini vermektedir. Halbuki, aynı kişilere 'Kürtler kimdir' veya 'Kürtçe nedir' diye sorulsa, en başta Zaza Kürtleri ve Zazaca Kürtçesini sayarlar. Aslında bu terminolojik karışıklığın, bir yönüyle, lehçelerin varlığından ve her bir lehçenin bir çok isimle adlandırılmasından da kaynaklanmaktadır. Bir de Kürtler, henüz yeni yeni kendilerini; farklı gruplarını, lehçelerini, ulusal özelliklerini tanımaktalar. Fakat şimdiki durum ne olursa olsun, tarihsel süreç açısından, hiçbir yerde böyle bir ayrı adlandırma yoktur, yani ayrı ayrı 'Kürt' ve 'Zaza' adlandırılmasının hiç bir izine rastlanmamaktadır. Zaten Zazacılık yapan kişilerin, Devletin Kürt politikası çerçevesinde düşünce üretenlerin bu konuda hiçbir tez sunamamış olmaları, iddialarının ne kadar yapay olduğunu ispatlıyor. Çok yüzeysel bilgilerle, aslında daha çok tahriflerle, öne sürdükleri yegane neden, dildeki mevcut deforme olmuş çeşitli ağızlara ait sözcük yapılarındaki farklılığın öne sürülmesinden öteye gidilemiyor.
Aslında, bunlara bir iki psikolojik faktör daha eklenebilir. Sovyetler Birliği'nin 1991 yılında dağılması sosyalist devrim yapma hayallerinin de sonu oldu. 1990'lı yılların sonuna doğru Bağımsız [Sosyalist] Kürdistan hayallerinde de bir savrulma/kırılma durumu yaşandı. Uğrunda bunca mücadele ettiği davasının sonuna gelen, inancını yitiren kimi kadrolar kendilerini avutan tartışabilecekleri yeni tezlere ihtiyaç duydu. Öte yandan, bu dönemlerde aşırı Türk milliyetçiliği de tavan yaptı. Boşlukta kalan militanın bundan etkilenmemesi, nispet etmemesi kaçınılmazdır. Kürtleri ve Kürtçeyi bir bütün olarak pek tanımadığından, ait olduğu ulusal yapıyı az buçuk tanıdığı bölgesi ve lehçesiyle sınırlandırmak durumunda kalan kimi sol militanlar, bilimsel delillerle temellendirilen bir iddia olarak değil de hissi olarak bir nevi propaganda şeklinde 'Zazacılık' yada 'Dêrsimcilik' yapmaya başladı. 'Dêrsimcilik' akımında inanç faktörü de rol oynamaktadır.
Türk devleti, akla gelebilecek her türlü aracı kullanarak bütün kurumlarıyla Kürtleri sürekli ezmektedir. Bir de Türk egemen ulusu, devletle paralel bir şekilde sanat ve edebiyat yoluyla, basın-yayın araçları yoluyla ve direkt olarak Kürtleri ve Kürtlüğü aşağılamaktadır. İşte, 'Ben Kürt değilim, Zazayım' yada 'Ben Kürt değilim, Aleviyim' söylemlerinin altında bir savunma refleksi şeklinde psikolojik olarak bunca ağır baskıdan sıyrılma faktörü de vardır denilebilir.
(1) Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996, s. 3-4
(4) Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, İstanbul 1996, s. 4
(3) Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri, http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf
(4) Çem, Munzur, Kırmança (Zazaca) Konuşan Kürtler Ve 20. Yüzyıl Kürt Direnişlerinde Rolleri, http://www.gelawej.org/pdf/DirenislerdeKirmanc%5B1%5D.pdf
(5) Ehmedê Xasî, Mewlûdê Nebî, Litografya Matbaası, Dîyarbekir 1899, http://www.zazaki.net/haber/mewlid-neb-y-ehmed-xas-57.htm
(6) Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, ëstanbul 1996
(7) GrÛba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişê Kirmanckî, Weşanxaneyê Vateyî, İstanbul 2005, s. 18
(8) M. Reza Hamzeh'ee, Yaresan (Ehl-i Hak) Bir Kürt Cemaati Üzerine Sosyolojik Tarihsel ve Dini-Tarihsle Bir İnceleme, İngilizceden Çeviren: Engin Öpengin, Avesta, İstanbul 2009, s. 62
(9) age, s. 98, 76 nolu dipnot
(10) Yakuti, Mucemul-Buldan, Mısır Baskısı, Cild 4, s. 415, Aktaran: Yekta Lezgîn & Roşan Lezgîn 'Vanê 'Şaîrî Sey Ecacê Pêlê Behran aÖ' Ê Mi, Ez Anî Nîya', Vate: Kovara Kulturî, Nr. 16, Stockholm Zimistan-2000, s. 49
(11) Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, ëstanbul 1996
Roşan LEZGîN
Hazırlayan: Sami TAN
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder