İngiltere'de Robert OWEN (1771-1858) ve Dr. William KİNG
(1786-1865) bir tüketici hareketinin ortaya çıkmasına teorileri ve
çabaları ile önayak olmuşlardır.
İngiltere'de Robert OWEN (1771-1858) ve Dr. William KİNG
(1786-1865) bir tüketici hareketinin ortaya çıkmasına teorileri ve
çabaları ile önayak olmuşlardır. 1844'de başlayan Rochdale Pioneers
atılımı, bu çabaların ilk başarısı olmuş, sonra da tüm ülkelere
yayılmıştır.
Fransa'da Charles FOURİER (1772-1837), Lois BLANC
(1881-1882) ve Philippe BUCHER (1796-1865) ve daha sonra da Charles GİDE
(1847-1932) üretim ortaklığı düşüncesini geliştirmişlerdir. Üretim
ortaklığı bir tür kooperatiftir ve sonradan Alman Ferdinant LASSALLE
(1825-1864)’in teorilerini önemli ölçüde etkilemiştir.
Tarımsal
kooperatifçilik hareketinin gerçek başlama yeri Almanya'dır. Frederich
Wilhelm RAİFFEİSEN (1818-1888) ve Wilhelm HAAS (1839-1913) kredi, alım
ve daha sonra pazarlama alanlarını kapsayan oldukça eksiksiz bir kırsal
kooperatif sistemini birkaç yıl içinde kurmuşlardır.
Yine o dönemde
İtalya'da Luigi LUZZATTİ (1841-1927), Fransa'da Abbe de LEMMARAİS
(1782-18549) tarım kredi kooperatifleri alanında, daha sonraki dönemde
İrlanda'da Sir Horace BLUNKETT (1854-1932) süt endüstrisi alanında
benzer çabalar göstermişlerdir. İskandinav ülkelerindeki yaygın tarımsal
kooperatifçiliğin temeli, Psikopos Nikolai GRUNDVİG 'in (1713-1872)
öncüsü olduğu “yetişkinlerin eğitimi” akımıdır.
Küçük esnaf ve
sanatkârları arasında kooperatifçiliğin başarı kazanmasına, Alman Herman
Schulze-DELİTSCH (1808-1883)’in halk bankalarını ve kooperatif alım
örgütlerini kurmasına neden olmuştur. Başka bir Alman, Victor HUBAR
(1800-1869), konut kooperatiflerinin kurulmasında ilk çabayı
göstermiştir.
Bu ilk kooperatiflerin güdüleri, ya dini inançlara ya
yoksulluğa düşen soydaşlarına karşı duydukları insancıl sorumluluğa ya
da zamanın siyasal akımlarına dayanmıştır. Örneğin, LEMMARİES ve GİDE,
Henri de Saint-SİMON'un Hıristiyan sosyalizminin taraftarıydılar.
Schulze-DELİTSCH ve HUBER, John Stuart WİLL' in liberalizminin
izleyicisiydiler.
Bu düşünceler göçmenler aracılığıyla kuzey ve
güney Amerika'ya yayılmıştır. Kanada'da ve ABD'de özellikle RAİFFEİSEN
'in kredi kooperatifleri, papaz TOMPKİNS, Dr. COADY, E. FİENNE ve R.
BERGENGREN 'in çabaları sonucunda çok benimsenmiştir.
İngiliz
sömürge yöntemi, RAİFFEİSEN ve LUZZATTİ 'nin Almanya ve İtalya'daki
kredi kooperatiflerini ayrıntılı biçimde inceledikten sonra,
kooperatifçiliği 20. Yüzyılın başında Hindistan'a tanıtmıştır.
Kooperatifçilik Hindistan'dan bazı öteki Asya ülkelerine yayılmış,
Japonya'da ve daha sonra, 1920'lerde, Doğu Afrika'da özellikle başarı
kazanmıştır. 1945'den sonra, İngiliz ve Fransız sömürgelerin dağılması
ve birçok bağımsız ülkenin ortaya çıkmasıyla kooperatifçilik hareketi
Afrika ve Asya'nın hemen her tarafına yayılmış ve kooperatiflerin sayısı
hızla artmıştır.
İngiltere'de Kooperatifçiliğin Doğuşu ve Gelişimi
Çağdaş
kooperatiflerin ilk örneği sayılan Rochdale Tüketim Kooperatifi
İngiltere'de kurulduğu gibi, kooperatifçilik hareketinin görüşleri ve
denemeleri ile besleyen düşünürlerin de en eskileri İngiltere'de
yetişmiştir. Bu düşünürlerin başında da hiç şüphesiz, büyük sosyal
reformların yaratıcısı Robert OWEN gelmektedir.
Kooperatifçilik
fikrinin babası sayılan ve ilk “kooperatif” terimini kullanan OWEN: “bir
makine nasıl yağlamakla daha iyi iş görürse, işçide iyi bakıldığı
takdirde iyi randıman verir ” diye düşünmeye başlamış, kuruluşunda
çalışan işçilerin karışık, bozuk hem de pahalı ihtiyaç malzemelerini
aldıklarını görünce bu işçilere iyi, sağlam ve ucuz ihtiyaç malzemeleri
almayı düşünmüştür. OWEN kendi kuruluşunun işçileri için bir tüketim
mağazası-tasarruf sandığı meydana getirmiştir.
OWEN ilk defa
kooperatif kelimesini kullanan kişidir. Fakat OWEN 'ın bundan kastettiği
bugün anladığımızdan farklıdır. Onu tam bir kooperatifçi saymak yerine,
modern kooperatifler için ortam hazırlamaya çalışan bir ıslahatçı
olarak kabul etmek daha doğrudur.
OWEN ile birlikte bir başka rehber
Dr. William KİNG’ DE o devrin İngiltere'si için önemli bir sorun olan
işçi sınıfın sefaleti karşısında harekete geçmiş Owenist fikirleri
gerçekleştirmeye gayret etmiştir. 1828'de işçilerden toplanan haftalık
taksitlerle önce tüketim kooperatifleri (union shop), sonra üretim
kooperatifleri, daha sonra da elde edilen karlarla arazi satın alma
büyük sanayi organizasyonları kurma düşünceleri üzerinde durmuştur.
İcraata girişmiş ve 250 kadar tüketim mağazası açmış, fakat beklenen
sonuçları elde edememiştir.
OWEN ve KİNG'in İngiltere içinde veya
dışında yaptıkları deneyimler beklenen sonuçları her ne kadar
vermemişse de zihinleri böyle bir uygulama için alıştırmış olmakla bir
nevi eğitim hizmeti görmüştür. Denemelerin aksayan taraflarını
belirtmiş, yeni uygulamalarda daha farklı adımların atılmasına sebep
olmuştur.
1816-1828 yılları arasında İngiltere içinde ve dışında
OWEN ve KİNG tarafından girişilen deneyimler karışmış ve Owenci tanınmış
birkaç dokuma işçisinin de katıldığı üçüncü deneme, kooperatifçilik
tarihinde Rochdale 'liler adı altında tanınmaktadır. Manchester
yakınında küçük bir dokumacılık kasabası olan Rochdale'da 28 dokuma
işçisi kendi aralarında ve pek mütevazı bir amaçlı bir tüketim
kooperatifi kurarak işe başlamış ve 1844'de kasabada bugün ziyaret yeri
haline gelmiş olan, küçük bir dükkân açmışlardır. Rochdale'lilerin ilk
girişim yılı kooperatif karşıtlarının propagandalarına rağmen ümit
verici olmuştur. 28 ortak sayısı 74' e, 28 sterlin olan kapital ise 180
sterline çıkmıştır.
İngiltere'de, 1844-1849 yılları arasında, bu
kooperatifi örnek alan yüze yakın tüketim kooperatifi mağazası
açılmıştır. Zaten hazır olan bu ortam üzerinde çalışmanın idealizmini
etrafa yayan bir kooperatifçilik cereyan, yayım ve aydınlatma
sahalarında kuvvetlenmeye başlamıştır. İngiliz hukuku hayatının bir
karakteri burada kendisini göstermiş ve bir kooperatif kanunu
hazırlanmıştır. Bu kanun bütün dünyada ilk örnek olmuş ve başka yerlerde
yapılan kanunlara modellik etmiştir.
1862'de çıkarılan bir yasa ile
yerel kooperatiflerin ortak alacakları ile bir toptancı kooperatif
mağazaları meydana getirilmiştir. Bugün hala işleyişlerini devam ettiren
birçok toptancı kooperatif mağaza bu dönemde kurulmuştur. Bugün
dünyanın en güçlü tüketim kooperatifçiliği örgütüne sahip İngiltere de,
tüketim kooperatiflerinde 1983'de 221.500 kişi çalışmakta iken, bugün bu
kooperatiflerin ortak sayısı 9 milyona ulaşmaktadır.
Büyük
Britanya kooperatif hareketi çok geniş oranda şehirli işçiler hareketi
olarak tanınırsa da, daha sonraki yıllarda çiftçilerin üretim
ihtiyaçlarını sağlamak amacıyla alım ve tedarik kooperatifleri ve
pazarlama kooperatifleri şeklinde de gelişme göstermiştir.
İngiltere
de ilk tarımsal kooperatif 1867'de kurulmuştur. Başlangıçta ve
özellikle takip eden yüzyılın önemli bir bölümünde tedarik sektöründe
ilerlemiş ve tarımsal ürün pazarlama sektöründe gelişmesi yavaş
olmuştur.
Fransa'da Kooperatifçiliğin Doğuşu ve Gelişimi
Fransa'daki
kooperatif düşünceleri daha çok üretim kooperatifçiliği çerçevesinde
gelişmiştir. OWEN'in yanı sıra en önemli kooperatif teorisyenlerinden
biri de FOURİER 'dir.
FOURİER'e göre kapitalist ekonominin yarattığı
rekabet sonucunda güçlüler güçsüzleri yok etmekte ve kapitalist
ekonomide giderek tekelleşme hâkim duruma geçmektedir. Ancak insanların
kendi rızaları ile kuracakları dernekler ile insanlık aleyhine işleyen
rekabeti ortadan kaldırabilir. Bunun için “phalenstere” denilen büyük
üretim ortaklıkları kurulmalıdır. “Phalenstere” lerden elde olunan
üretim fazlasının 5/12 si emeğe, 4/12 si sermayeye ve 3/12 si de
kabiliyete verilmelidir.
FOURİER'in kooperatifçilik konusunda
aktif bir çalışması olmamıştır. Ancak eserlerini yayınlamış, görüşlerini
açıklamıştır. FOURİER den etkilenerek Fransa da bazı kooperatifler
kurulmuştur.
Bir başka Fransız Philipe RUCHEZ ise insanlardaki
bencilliğin ve toplumlardaki inançsızlığın yeni fikirlerle
yenilebileceğini işaret ederek ekonomide, fakir halk tabakalarının
kalkınması uğruna çalıştıracak bir mekanizmanın kurulması gerektiğini
dile getirmiştir. Bunun ise herkese üretimde adil bir pay verilecek
şekilde ekonomik bir örgütlenme ile mümkün olacağını bunun da
emekçilerin kooperatiflerde toplanması ile gerçekleşeceğini ifade
etmiştir.
Bu iki düşünür dışında Louis BLANC ve GİDE de Fransız kooperatifçiliğinin gelişmesinde fikirleriyle katkıda bulunmuşlardır.
Fransa'da
tarımsal kooperatifçiliğin tarihsel kökeni 12. yüzyıla kadar
uzanmaktadır. Alplerin ve Jura dağlarındaki köylük yörelerde gravyer
peyniri üreten “fruitiere” ler kooperatif niteliğine çok yakın bir
gruplaşma şeklidir. Tarımda gerçek kooperatifçilik hareketinin doğuşu
19. yüzyılın sonlarıdır. Bu yüzyılın son yıllarında kurulan tarımsal
sendikalar, ortakların ihtiyaç duyduğu gübre ve diğer girdileri temin
ederek onların piyasada dengelerini güçlendirmiş ve kooperatifler için
ilk hareket organizasyonları olmuştur.
19. yüzyılın sonu ve Birinci
Dünya Savaşı öncesi yıllar önemli gelişmelere tanık olmuştur; tarımsal
teknikler mükemmelleşmiş, tarımsal ürünlerin pazarları çoğalmış ve
genişlemiştir. Süt ve şarap sektörlerindeki kriz nedeniyle ilk modern
tarımsal kooperatifler bu sektörlerde doğup gelişmişlerdir.
İki
Dünya Savaşı arasındaki yıllarda tarımsal örgütlerle kamu iktidarları
işbirliği gelişmiştir. Bu dönem kooperatiflerin çoğalması ve
yapısallaşması dönemi olmuştur. 1930'daki ekonomik kriz buğday pazarını
çok olumsuz etkilemiş bu kriz hububat kooperatiflerinin gelişmesi ve
1936'da buğday ofisinin kurulmasında önemli bir etken olmuştur.
İkinci
Dünya Savaşının sonrasında yaygınlaşan kıtlık, çiftçilerin üretimini
artırmaya itmiş ve işletme yapılarının ve araçlarının değişimine neden
olmuştur. Tarımsal kooperatifler bu dönemden itibaren sayılarını
artırmışlar ve çiftçilere girdi tedarikinde, tarımsal ürünlerin
işlenmesi ve pazarlanmasında ağırlıklarını artırmışlardır. Bu safhayı
tarımsal kooperatifçiliğin yeniden yapılması ve yeniden gruplaşması
dönemi izlemiştir.
Almanya'da Kooperatifçiliğin Doğuşu ve Gelişimi
İngiltere
ve Fransa ile modern kooperatifçiliğin öncülüğünü yapan bir diğer ülke
Almanya olmuştur. Tüketim kooperatifçiliğinde İngiltere, üretim
kooperatifçiliğinde Fransa nasıl dünyaya örnek olmuşlarsa, esnaf ve
tarım kredi kooperatifçiliklerinde de Almanya aynı rolü oynamıştır.
Hatta Alman esnaf ve tarım kredi kooperatifleri; İngiliz tüketim
kooperatifleri ile Fransız üretim kooperatiflerinden daha fazla yankı
uyandırmış ve daha çok ün kazanmıştır. 19. yüzyılın ortalarında,
özellikle esnafa kredi bulmak ve köylünün tarımsal kredi ihtiyacını
karşılamak amacıyla Almanya da kooperatifçilik hareketi doğmuştur. Bu
harekete iki kişi öncülük etmiştir. Kooperatifçilik tarihinde çok önemli
bir yer işgal eden bu iki şahıs, Herman Schulze DELİTZSCH ve Frederich
Wilhemm RAİFFEİSEN 'dir.
Herman Schulze, büyük endüstrinin
rekabetinden etkilenen esnafın kredi ve himaye ihtiyacını karşılamak
amacıyla başta esnaf grubu olmak üzere marangozları ve ayakkabıcıları
kooperatifleştirmeye karar vermiştir. Bu maksatla esnaflar için hammadde
tedarik kooperatifi kurmuştur. Bu kooperatifin kurulmasından bir yıl
sonra esnaf kredi kooperatifini oluşturmuştur. Aynı zamanda bazı
işadamlarıyla işbirliği yaparak bir “Esnaf Kredi Bankası” ve ayrıca bir
tüketim kooperatifi kurmuştur. Az zamanda Almanya'da Schulze DELİTZSCH
'in kurmuş olduğu tipte kredi kuruluşları çoğalmaya başlamıştır.
1850
den itibaren esnaf kredi kooperatifleri ağır fakat emin gelişme aşaması
geçirmiştir. Bu gelişmeler devam ederken Schulze, küçük sanatkârların
üretimlerini satmak üzere kooperatif mağazaları açmıştır. 1859 yılında
ise o zamana kadar kurulmuş olan bütün küçük sanat kooperatiflerini
“Alman Küçük Sanat ve İktisat Kooperatifleri Birliği” adı altında bir
araya toplamıştır. 1846 yılında ilk “Alman Kooperatif Bankası”nı kurmayı
başarmıştır. 1867 yılında Prusya daha sonra bütün Almanya'yı kapsamına
alan bir kooperatif kanunu kabul etmiştir. Bu kanuna göre kooperatif
ortaklarının sorumlulukları sınırsız olmuştur.
RAİFFEİSEN ise ilk
kooperatifçilik girişimini, 1847'de hasadı az alarak zor duruma düşmüş
köylüleri bu güç durumdan kurtarmak amacıyla, mali durumu yerinde olan
birkaç ailenin yardımı ile “Geçim Komitesi” meydana getirmiştir. Bu
komite köylüye o kış hububat ve patates temin etmiştir. Böylece
çiftçilerin zor durumdan kurtulmasını sağlamıştır. Bu komite bir araya
gelmenin faziletini göstermiştir.
RAİFFEİSEN 1864 yılında Schulze'un
deneyimlerinden de faydalanarak köylünün kooperatif aracılığı ile
kalkınması yolunda kurduğu ortaklıklarına son şeklini vermiş ve “İkraz
Sandıkları Birliği” ne çevirmiştir. Fakat birliğin sermaye ihtiyacı
artınca 1872'de Kooperatif Bankaları, 1877'de de Merkezi Banka
Kuruluşuna girişmiştir.
Danimarka'da Kooperatifçiliğin Doğuşu ve Gelişimi
1850'li
yıllarda Danimarka'da başarılı kooperatifçilik örnekleri
sergilenmiştir. Bazı kaynaklar bu uygulamayı, dünyada kooperatif
pazarlamanın öncüsü olarak kabul etmektedirler. Pratik felsefecisi ve
papaz Nikolai F. Severin GRUNDTWİG ile eğitimci Kriston KOLD tarafından
kurulan “Halk Liseleri” önceleri genç çiftçileri sonra da kız
çocuklarını eğiterek, ülke halkını birbirlerine güvenir, dış dünyaya
açık fikirli bir hale getirmiştir.
Şimdiki süt ve süt ürünleri
kooperatif hareketi 1882'de başlamıştır. 1882'de sağlam ekonomik
esaslara dayalı bir işletme kooperatifi kurulmuştur. Bu ilk uygulamada
büyük başarı kazanılmış ve kooperatif işletme ünitelerinin sayısı hızla
artmıştır. Ülkede mevcut süt üreticilerinin %90'ı ürünlerini bu
kooperatif organizasyonlara vermektedirler.
1980'de Danimarka'da 641'i yerel, 21'i bölgesel, 19'u ulusal düzeyde olmak üzere 681 kooperatif organizasyon mevcuttur.
ABD'de Kooperatifçiliğin Doğuşu ve Gelişimi
ABD
de çiftçi organizasyonlarından Grange 1867'de kurulmaya başlamıştır. Bu
genel örgütleşme olayı olmasına rağmen, bu olay taşıma, depolama ve
pazarlama ile ilgili kooperatif örgütlerinde teşvikçisidir. Diğer bir
çiftçi örgütü 1872'lerde görülen “Çiftçi Birlikleri” dir. İlk
örneklerden 1902 yılında Teksas'ta kurulan “Çiftçi Eğitim ve Kooperatif
Birliği” sayılabilir. Bunlar ve bundan sonraki çiftçi kuruluşları hem
alım hem de pazarlama kooperatiflerinin gelişmesinde aktif bir etki
yapmışlardır. İlk kooperatiflerin birçoğu kısa ömürlü bazıları ise
başarılı olmuşlardır. Zaman içerisinde yerel kooperatifler, yöresel
bölgesel ve ulusal düzeyde gelişmişlerdir. Kooperatiflerle ilgili yasal
düzenlemenin başlangıcı 1857'li yıllardır. Ondan sonra birçok kanun daha
çıkarılmıştır.
1870'li yıllarda sütçülük, meyve, pamuk ve
hayvancılık kesiminde kurulan kooperatiflerin birçoğu, özel kesimin
kuvvetli muhalefeti ve gerçek kooperatifçilik ilkelerinin uygulanamayışı
nedenleri ile başarılı olamamışlardır. Bu olumsuz gidiş 1870-1890 arası
sürmüştür. 1895-1920 dönemi kooperatiflerin gelişmesinin giderek
arttığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde birçok kooperatif hububat
siloları veya depolama ofisleri, sütçülük kooperatifleri kurulmuştur.
1920-1930 döneminde özellikle birinci dünya savaşı yıllarında düşük ürün
fiyatları süresince kooperatifler hızlı bir gelişme göstermişlerdir.
1930 sonrası yeni düzenlemelerin de etkisi ile belki sayısal olarak çok
fazla bir artış olmasa da kooperatif organizasyonu genişlemiş ve
güçlenmiştir.
ABD de pazarlık kooperatifleri daha fazla fiyat pazarlık gücü sağlayabilmede önemli başarılar elde etmişlerdir.
İlk dönemler ve sonrasında kredi ve hizmet kooperatifleri kayda değer bir önemde olmuştur.
ABD
de tarımsal kooperatiflerin iş hacmi 1950 de 8,1 milyar dolar iken bu
miktar 1980 de 66 milyar dolara ulaşmıştır. Bu rakamlar ABD ekonomisinde
kooperatifçiliğin ne kadar önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir.
Alî Welat