Irak Parlamentosu ve Kürtler

Irak Temsilciler Meclisi 86 yıl önce 16 Temmuz 1925 tarihinde ilk toplantısını yaparak kuruldu. Parlamenterlerin 16’sı Kürt’tü. Bu dönemdeki Kürt parlamenterler her ne kadar isim olarak Kürt idiyseler de kendi Kürt kimlikleri ve özgür iradeleriyle mecliste bulunmamaktaydılar. Daha çok İngilizlerin istemleri doğrultusunda seçilen Kürt parlamenterler hiçbir zaman Irak Kürtlerinin gerçek temsilcisi olamadılar. İşin gerçekliğine bakıldığında Irak devletinin inkar ve asimilasyon politikalarının bir figürü olarak seçildikleri görülecektir.
87 yıl önce toplanan Irak Temsilciler Meclisi kuruluşunu 23 Haziran 1925 tarihinde ilan ederek, Irak’ın ilk resmi meclisi oldu. Meclis 16’sı Kürt toplam 88 parlamenterden oluşturuldu. Parlamenterler seçildikten sonra ilk toplantılarını 16 Temmuz 1925 tarihinde yaptılar. Bu dönemde seçilen 16 parlamenter ve daha sonraki dönemlerde seçilecek olan Kürt parlamenterlerin çoğu İngilizler ve Irak egemen güçlerinin çıkarları doğrultusunda hareket edecek olan Kürt aristokrat ve zengin tüccar aile çocukları olacaktır. Onun için Kürtler, 2005 tarihine kadar Irak Parlamentosu’nda tam anlamıyla temsil gücü bulmayacaktır.

İngilizler iş başında

İngilizler Irak devletini 1918 yılında kolonileştirdikten sonra 1921 yılında ise krallık rejimi olan bir hükümet ilan edildi ve Suudi Arabistan’da ikamet eden Faysal getirilerek devletin başına konuldu. İngilizlerin denetiminde olan Irak devleti, 27 Mart 1924 tarihinde kurucu meclisini kurdu. Kurucu meclis, kuruluşundan 5 ay sonra, 3 Ağustos 1924 tarihinde basın ve kamuoyuna açıklamış olduğu bir bildiri ile yapacaklarını şu şekilde ilan eder: “1- Irak ve İngiliz devletleri arasında bir protokol imzalanarak Irak devleti İngilizlerin kendi toprakları üzerindeki varlığını kabul eder. 2- Irak Anayasası’nın hazırlanması. 3- 1924 yılında parlamento seçimlerinin yapılabilmesi için seçim yasalarının hazırlanması karar altına alınmıştır.”

Irak’ın ilk parlamentosu

Irak’ta ilk parlamento seçimleri Kasım 1924 tarihinde gerçekleşti. Seçimler öncesi Arapların çoğunlukla yaşamış olduğu yerde sayım yapılmadığı için birçok sahtekarlıklar yapıldı. Kürtlerin yaşamış olduğu Musul vilayeti (Kürtlerin yaşamış olduğu tüm yerler dahildi) Irak ve Türkiye sınırlarının belirlenmesinden dolayı sayım yapılmış ve ondan dolayı da bu alanlarda çok fazla sahtekarlık yapılamamıştı. Seçim sonuçları 23 Haziran 1925 tarihinde açıklandı. Her bir parlamenter 20 bin oy ile seçiliyordu ve seçim dört yılda bir yenilenmek zorundaydı. Seçilen Irak Temsilciler Meclisi ilk toplantısını 16 Temmuz 1925 tarihinde gerçekleştirdi. O zaman meclis 88 parlamenterden oluşuyordu bu parlamenterlerden 16’sı Kürttü. Bu meclis toplam 54 toplantı gerçekleştirdi.

Kürt vekillerinin listesi

Irak’ın ilk parlamentosunda yer alan Kürt vekillerin ismi ve illere göre dağılımı şu şekildeydi: “Hewler’den; İbrahîm Yusif, İsmail Ruwandizî (Mir Muhamed Ruwandizî’nın torunu), Dawid Heyderî, Abdûlah Muxlîs, Sebîh Neşet. Süleymaniye’den; şair Ehmed Muxtar Begê Caf, tarih yazarı Muhemed Emîn Zekî Beg, Muhemed Salih Muhemed Alî, Mîrza Ferecî Hacî Şerîf. Kerkük’ten; Şêx Hebîb Talebanî, Refîq Xadîumûsucade, Neşet Ibrahîm, Muhemed Seyîd Hacî Humsên. Musul’dan; Hazim Şemsedîn Axa, Heybetula Muftî, Nûrî Birîfkanî.”

Yaşlılar Meclisi

Irak Anayasası’nın 31’inci maddesi gereği Temmuz 1925 tarihinde Irak Meclisi yeni bir karar alarak Yaşlılar Meclisi kurar. Bu meclis 20 kişiden oluşur, onlardan 5’inin Kürt olma zorunluluğu getirilir. O dönemde Yaşlılar Meclisi’nde yer alan Kürtler şunlardı: “İbrahîm Heyderî, Mela Sehîd Kerkuklî Zade, şair Cemîl Sidqî Zehawî, Abdûlah Safî û Şêx Qadirê Hefîd (Şêx Mehmûdê Berzincî’nin kardeşi.)” Bu isimlerden Şêx Qadirê Hefid yaşı küçük olduğundan dolayı bu meclise kabul edilmedi ve Kürtler dört kişiyle Yaşlılar Meclisi’nde temsil edildiler.

Kürt parlamenterlerin istemleri

Bu dönemdeki Kürt parlamenterlerin çoğu aristokrat, zengin ve Osmanlı döneminden beri aşiretlerin temsilciliklerini yapan ailelerdendiler. Bu dönemdeki Kürt parlamenterlerin çoğu İngilizlerin istemleri doğrultusunda seçilmişlerdi. Bunun için Kürt parlamenterler Irak devletini düşündükleri kadar Kürt halkını düşünmüyorlardı. Her ne kadar bu dönemde Şêx Mehmûdê Berzencî (1918-1932) isyanı başlamış olsa da bu dönemdeki Kürt parlamenterlerin en önemli istemleri eğitim ve öğretimin geliştirilmesi, yollar ve ziraatın geliştirilmesiydi.

Aynı şekilde Kürt parlamenterler 1924 yılında Irak Anayasası hazırlanırken de ciddi bir rol üstlenmediler. Bu şekilde de Irak’ın Kürt inkar ve asimilasyon politikasına destek sundular. Her seferinde Kürt parlamenterleri olarak tanınsalar da onlar hiçbir zaman Irak devletinin çıkarlarını Kürt halkının çıkarlarına tercih etmediler. Yanı başındaki isyanı görmemezlikten geldiler. Her zaman tercihlerini Irak devletinden yana kullandılar. İşin gerçekliğine bakıldığında Irak devletinin inkar ve asimilasyon politikalarının bir figürü olarak seçildikleri görülecektir. Bunu anlamak için o dönemdeki Kürt parlamenterlerin Irak devletinden isteklerine bakmak yeterli olacaktır.

İsteklerden bazı örnekler

Süleymaniye Milletvekili Muhemd Emîn Zekî: Kürdistan bölgesinde daha fazla okul açılsın, 20 yataklı bir hastane ve eczane açılsın.

Hewler milletvekilleri: Orta ve lise için Kerkük ve Bağdat’a gidildiği için bu milletvekilleri orta ve lise bölümlerinin Hewler’de açılması talebinde bulunmuşlar.

Kerkük milletvekilleri: Kerkük’te bulunan güzel sanatlar bölümünün kapatılmaması için başvuru yapılmış fakat başvuru kabul görmemiş.

Ruwandizî Mir Muhamed Ruwandizî’nin torunu: Irak kimliklerinde din ve etnik unsur da belirtilsin. Bu istek 30 yıl sonra 1957 yılında gerçekleşir.

Genel Kürt temsilcileri: Irak hükümeti her sene 15 Kürt öğrencisini Avrupa’ya okumak için göndersin. Oysa o dönemde her sene Irak’tan 3 tane öğrenci dışarıya okumak için gönderiliyordu. Hükümet ziraata önem versin, yol yapımı ve belediye hizmetleri geliştirilsin, basın özgürlüğü genişletilsin, gençlere ve aile kurumuna önem verilsin.

Krallık döneminde 16 seçim yapıldı

• r Temmuz 1925 tarihinde seçim yapıldı. 16’sı Kürt 88 parlamenter seçildi, 54 toplantı gerçekleştirildi.
• r Mart 1928’de seçim gerçekleşti. 14’ü Kürt toplam 88 parlamenter seçildi. 60 toplantı gerçekleştirildi.
• r Kasım 1930’da seçim yapıldı. 15’i Kürt toplam 88 parlamenter seçildi. 62 toplantı gerçekleştirildi.
• r Mart 1933’te seçim yapıldı. 14’ü Kürt toplam 88 parlamenter seçildi. 48 toplantı gerçekleştirildi.
• r Aralık 1934’te seçim yapıldı. 14’ü Kürt toplam 88 parlamenter seçildi. 20 toplantı gerçekleştirildi.
• r Ağustos 1935’te seçim yapıldı. 18’i Kürt toplam 108 parlamenter seçildi. 56 toplantı gerçekleştirildi.
• r Şubat 1937’de seçim yapıldı. 20’si Kürt toplam 108 parlamenter seçildi. 33 toplantı gerçekleştirildi.
• r Aralık 1937’de seçim yapıldı. 19’u Kürt toplam 108 parlamenter seçildi. 12 toplantı gerçekleştirildi.
• r Haziran 1939’da seçim gerçekleşti. 23’ü Kürt toplam 108 parlamenter seçildi. 49 toplantı gerçekleştirildi.
• r Kasım 1943’te seçim yapıldı. 26’sı Kürt toplam 118 parlamenter seçildi. 42 toplantı gerçekleştirildi.
• r Mart 1947’de seçim yapıldı. 27’si Kürt toplam 137 parlamenter seçildi. 12 toplantı gerçekleştirildi.
• r Haziran 1948’de seçim yapıldı. 23’ü Kürt toplam 137 parlamenter seçildi. 58 toplantı gerçekleştirdi.
• r Ocak 1953’te seçim yapıldı. 24’ü Kürt toplam 137 parlamenter seçildi. 31 toplantı gerçekleştirildi.
• r Temmuz 1954’te seçim gerçekleştirildi. 24’ü Kürt toplam 137 parlamenter seçildi. 1 toplantı gerçekleştirildi.
• r Eylül 1954’te seçim gerçekleştirildi. 25’i Kürt toplam 137 parlamenter seçildi. 39 toplantı gerçekleştirildi.
• r Mayıs 1958’de seçim yapıldı. 24’ü Kürt toplam 148 parlamenter seçildi. 6 toplantı gerçekleştirildi.
•  

Abdulkerim Kasım ve Cumhuriyet

14 Temmuz 1958’de Albay Abdulkerim Kasım tarafından bir askeri darbeyle krallık rejimine son verildi. Kasım’ın darbeden hemen sonra yaptığı ilk iş anayasada değişiklik yapmak olur. Anayasada, “Cumhuriyet aynı zamanda Irak’ta birçok etnik grubun yaşadığı ama esas olarak Arap ve Kürt ulusların bileşiminden oluşur ve anayasa önünde eşit haklara sahiptir” denmiştir.

Darbeler dönemi

Irak’ta 1958 ile 1968 yılları arası birçok askeri darbe gerçekleşir. Baas Partisi 1963 yılında yaptığı birinci darbeyle Abdulkerim Kasım’ı öldürür. 1968 yılında ise ikinci darbeyi gerçekleştiren Baas Partisi iktidarı tümden eline geçirir. 2003 yılına kadar da iktidardaydılar. Bu süreçte yapılan seçimler ise tamamıyla göz boyamaya dönük olan seçimlerdi. Ayrıca bu dönemde 11 Mart 1970 tarihinde Kürtlere otonomi hakkı verildi. Ve yapılan anlaşmaya göre statü 1974 yılına dek hayata geçirilecekti. Daha sonra 6 Mart 1975 tarihinde gerçekleşen Cezayir Anlaşması’yla birlikte Kürtler tümden tasfiye edildi.

Saddam Hüseyin ve parlamento

Saddam Hüseyin bu dönemde her ne kadar Kürtlere resmi olarak otonomi ve Irak Kürdistan Bölgesel Parlamentosu hakkı tanıdıysa da bu dönemdeki tüm Kürt siyasi oluşumlar verilen bu hakları tanımadı ve itibar etmeyerek “cahş (işbirlikçi)” parlamentosu olarak isimlendirdi. Çünkü Saddam Hüseyin bu hakları ancak ve ancak kendi Kürdü olana tanıyordu. Özgür iradesiyle Irak Kürdistan Bölgesel Parlamentosu ve otonomiyi yönetmesine izin vermiyordu.

Yeniden seçimler gündemde

2005’te seçim yapıldı. 58’i Kürt toplam 275 parlamenter seçildi. İlk defa bu dönemde Kürtler kendi bölgesel parlamentolarını kurdular, Irak Anayasası’nda Federal Kürdistan Bölgesi’ni kabul ettirerek kendi idari yönetimlerini oluşturdular. Uluslararası güçler ise bu durumu resmi olarak tanıdı. Daha sonra 2009’da seçim yapıldı. Bu seçimlerde de 57’si Kürt toplam 325 parlamenter seçildi. Kürtler kendi idari yönetimlerini daha da güçlendirmek için çaba içerisindedirler.
 

Irak kralları

Krallık rejimi Irak’ta 1921 yılında İngilizler tarafından kuruldu. Bu rejim 1958 yılına kadar devam etti. Yani 26 yıl 9 ay 11 gün süren bir rejimdi. Bu süreçte rejim 4 kral değiştirdi. Krallar, Faysal Hüseyin 1921-1923, Xazi Faysal 1923-1939, Abdulila Ali 1939-1953, Faysal Xazi 1953-1958 arası iktidarda kaldılar.

Irak cumhurbaşkanları

Irak cumhuriyet rejimi 53 yılık ömrü boyunca 8 cumhurbaşkanı dönemi yaşadı. Abdulkerim Kasım 1958-1963, Abdulselam Arif 1963-1966, Abdulrehman Arif 1966-1968, Ahmed Hesen Bekir 1968-1970, Saddam Hüseyin Mecid 1979-2003, Encumena Hukin (her ay biri yürütüyordu) 2003-2004, Xazi Hecil Yawer 2004-2005, Celal Hüsemedin Talabani 2005’ten bu yana cumhurbaşkanlığı yapıyor.