Lulular, Yukarı Mezopotamya'da yaşayan, tarihi bilinen en eski toplulukların başında gelmektedirler. Ariyenik toplulukların devamcılarıdırlar. Ariyen dil ve kültürün yayılmasında ve gelişiminde diğer proto-Kürtler gibi Lulular da önemli rol oynamışlardır. Bilindiği gibi Aryen dil ve kültürü bir tarım kültürüdür. Uygarlığın beslendiği, üzerinde kurulduğu bir kültürdür. Bu kültürün filizlenip, geliştiği çekirdek bölge ise Yukarı Mezopotamya yani bugünkü Kürdistandır. Toplumsallığın ilk kez bu coğrafyada şekillendiği bilimsel araştırmalarla da kanıtlanmıştır. Özellikle etimolojik, etnolojik ve arkeolojik çalışmalar sonucunda kesinlik kazanmış ve genel kabul gören bir husustur. Kürtlerde bu kültürün hem öncesinde hem de sonrasında hep bu coğrafyada yaşamışlardır. Yani Kürtlerin ataları bu coğrafyada klandan toplumsallığa geçmiş ve günümüze kadar bazı değişimlere uğrayarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Kürtlerin ataları olarak kabul görülen otantik topluluklardan biride Lululardır.
Luluların, Kürtlerin ataları olduklarına dair güçlü bulgular ortaya çıkarılmıştır. Özellikle bazı doğubilimcilerin bu konudaki araştırmaları sonucunda ortaya çıkardıkları tespit ve bulgular Kürtler ile Lulular arasındaki bağı işaret etmektedir. Ayrıca Luluların Kürtlerin ataları olduklarına dair birçok tarihçi de aynı görüşleri paylaşmaktadırlar. Bu konuda etimolojik alanda da önemli saptamalar yapılmış ve Lulular ile günümüz Kürtler arasındaki bağ büyük oranda aydınlatılmıştır. Özellikle bugünkü Kürtçenin Lorca lehçesini konuşan Kürtler ile Lulular arasındaki bağ üzerinde durulmuş ve önemli bulgular da elde edilmiştir. Bu lehçenin bin yılları aşkındır bugünkü Doğu Kürdistan'ın bazı bölgelerinde konuşulduğu bilinmektedir. Konuyla ilgili tarihçilerin bu bağın kurulmasında neden olarak gösterdiği en önemli gerekçe Kürtçenin lorca lehçesini konuşan Kürtlerin yaşadığı coğrafya olan Doğu Kürdistan (Kırmanşah, Hemedan ve Loristan bölgesi) Luluların da M.Ö 2500'lerden, M.Ö 612'lere kadar (bu tarihle beraber Medlerin hakimiyeti altına girmişlerdir) aynı adla bu coğrafyada yaşamış olmalarıdır. Sonrasında ise aynı coğrafyada günümüz Kürtçenin Lorca lehçesini konuşan Kürtler olarak tarih sahnesinde yerlerini almışlardır. Bunlar önemli bulgulardır. Dolayısıyla Luluların Kürtlerin ataları oldukları hususunda aydınlatıcı tespitler olmakla beraber Kürt halkının tarihsel gerçekliğinin ve uygarlık tarihindeki yerlerinin bilinmesinde katkı sağlayıcı gerçekliklerdir.
Luluları daha iyi tanımak için kuşkusuz kronolojik tarihini ve oluşum özelliklerini yakından incelemek gerekir. Fakat buna geçmeden önce Luluların tarih sahnesine nasıl ve hangi şartlarda çıktıklarına ve tarih sahnesine çıktıkları dönemde bölgedeki siyasi oluşumların nasıl olduğuna kısaca bakmakta yarar vardır.
LULULARIN TARİHTEKİ YERİ
Luluların tarih sahnesinde görülmesi M.Ö 2500 ile 2000 yılları arasına denk gelir. Bu dönemde Lulular, bir kabile konfederasyonu olarak şekillenmekte, Bölge siyasetinde etkili olmaya ve güçler arası dengede (siyasi, ekonomik ve askeri) varlığını hissettirmeye başlamıştır. Luluların doğuşunu tetikleyen veya kabilesiyle oluşumdan, konfederasyonlaşmaya erişmelerinin asıl nedeni Gutilerde de görüldüğü gibi köleci Akad İmparatorluğunun emperyalist-kolonyalist yayılmasıdır.
Bu tarihte uygarlık merkezi halen Mezopotamya'dır. Ve bunun öncülüğünü de Sümerlerin ülkesini işgal eden Sami kökenli Akadlar yapmaktadırlar. Akadların h‰kimiyet alanı ise aşağı Mezopotamya'dır. Yukarı Mezopotamya'da Aryenik kültürlü toplulukların bir kolu olan Hurilerin devamcıları proto-Kürtler yaşamaktadırlar. Dolayısıyla Aşağı Mezopotamya'da uygarlığa (köleci uygarlık) öncülük eden ve sürekli yayılan, h‰kimiyet alanını genişletmek isteyen (ilk h‰kimiyetini geliştirmek istediği coğrafya Kürdistan'dır. Bunda yeraltı ve yer üstü kaynakların bolluğu en önemli saldırı gerekçesi olarak gösterilebilir) Akad Devleti; diğer yandan, yani karşısında ise Yukarı Mezopotamya'da neolitik kültürü sürdüren özgürlükçü kabileler yaşamaktadırlar. Her iki tarafta birbirine zıt yapıya sahiptirler. Yukarı Mezopotamya ile Aşağı Mezopotamya'da yaşayan bu topluluklar arasındaki bu zıtlık özellikle ekonomik, ticari ve siyasi olarak yansımaktadır. Biri kısa bir süre önce uygarlık merkezini eline geçirmiş ilk çağın kölecilik sistemine öncülük yapmakta olan köleci bir devlet. Dolayısıyla ekonomik, mimari, askeri ve siyasi öncülükleri de elinde bulunduran ve gittikçe daha çok merkezileşmekte olan bir sistem. Yukarı Mezopotamya'da ise daha neolitik kültürü aşamamış (ki uygarlığı doğuran bu neolitik özlü topluluklardır. Neolitik kültürün mek‰nı ise genel olarak Yukarı Mezopotamya olarak bilinen ama özelde Verimli Hilal olarak adlandırılan günümüz Kürdistan coğrafyasıdır. Uygarlığın temel ihtiyaçları asıl burada icat edilmiş ve Aşağı Mezopotamya'ya taşınmıştır) köleci uygarlığın zoruna ve zihniyet yapısına yabancı olan, genelde h‰kimiyet altına girmemekle direnen komünal özgürlükçü topluluklar yaşamaktadırlar. Ayrıca Akadlıların elindeki nitelik olarak daha gelişkin olan ekonomik, askeri, mimari, siyasi ve ticari gelişmeler ise bu topluluklarda fazla güçlü değildi. Fakat doğal kaynakların fazla olması ve doğudan-batıya geçiş güzerg‰hı olması sebebiyle coğrafyanın önemi de ortadadır. Kürdistan'ın bu özelliğinden dolayı daha o zamanlardan günümüze kadar sürekli üzerinde savaşlar yaşanmış, işgallere uğramış ve birçok kez katliamlar yapılmıştır. Fakat buna rağmen Kürt halkı bu coğrafyadan sökülüp atılamamıştır. Yeri geldiğinde fiziki, daha çokta kültürel olarak hep direnmiştir. Lulularda o dönemde Akadlara karşı yok olmamak için hem fiziki (konfederasyonlaşarak) hem de kültürel anlamda direnmişlerdir. Yani sürekli bir çatışma, saldırı ve karşı saldırı durumu ortaya çıkmıştır. Özellikle Akadlar sürekli bu kabilelerin üzerlerine saldırılar düzenlemekte kendilerine bağlamak istemektedir. Bununla hem coğrafya olarak h‰kimiyet alanını genişletmek istemektedir, hem de bu h‰kimiyetiyle beraber daha çok köle sahibi olmayı hedeflemektedir. Çünkü köle sayısı arttığı oranda gücüde büyümektedir. Özellikle yeni kent ve sarayların yapımında insan gücüne fazlasıyla ihtiyaç duymaktadır. İşte böyle bir durumda bahsettiğimiz bu kabilelerin yaşam alanları ekonomik kaynakları tehdit altına girmektedir. Bu tehdit geliştikçe kabileler arası bir uzlaşma ve merkezileşmenin önemi doğmuştur. Bununda bir üst basamağı kabileler arası konfederasyon olarak önem kazanmıştır. Luluların aşiretselliği aşıp konfederasyonlaşmaya erişmelerinin altında yatan öğe budur. Yani karşı taraf saldırdıkça onlar daha çok savunma ve karşı saldırıya geçmişlerdir. Bu da doğallığında bir merkezileşmeyi doğurmuştur. Dolayısıyla artık Lularda kendilerini koruyacak güçtedirler. Çok fazla zorlandıklarında ise Kürdistan'ın erişilmez dağlarına çekilmişlerdir. Bu sadece Lulular için geçerli değil, diğer proto-Kürtler ve çevre toplulukları olarak adlandırılan, uygarlık dışında kalan tüm topluluklar içinde geçerlidir. Aslında bu durumun özünde meşru savunma anlayışı yatmaktadır. Bu topluluklar içinde geçerlidir. Aslında bu durumun özünde meşru savunma anlayışı yatmaktadır. Bu topluluklara karşı saldırılar yapılmadıkça, yaşam alanları tehdit edilmedikçe, merkezi uygarlık güçlerine karşı saldırılar gerçekleştirmezler. Ama karşı taraftan saldırı geldiği zamanda meşru savunma haklarını da kullanmışlardır. Ve genelde de başarılı olmuşlardır. En azından bin yıllarca varlıklarını bu biçimde sürdürmüş ve günümüze kadar gelebilmişlerdir. Meşru savunma anlayışı özellikle Lulularda daha yoğun yaşanmıştır.
MERKEZİLEŞME VE İTTİFAK
Lulular tarih sahnesine çıktıkları dönemde onlarla aynı coğrafyada ve yakın coğrafyalarda birçok topluluklar vardı. Bunlardan en çok bilinenlerden bazıları şunlardır: Elamlılar, Gutiler ve merkezi uygarlığı temsil eden Sümerler ve hemen sonrasında Akadlar, Nil Vadisinde Mısırlılar öne çıkan siyasi güçlerdir. Ayrıca Lulular tarih sahnesine çıktıkları dönemde kölecilik (genelde Akadlar ve Mısırlılar öncülüğünde yapmaktadır) kurumsallaşan bir sistem haline gelmeye başlamıştır. Dolayısıyla yayılma çabası içerisindedir. Bu amaçla Akadlar emperyalist saldırılarını yukarıda da belirttiğimiz gibi Kürdistan üzerine yapmaktadır. İlk önemli saldırılar Akad Kralı Naram-sin öncülüğünde M.Ö.2300'lerde Luluların ülkesine yapılmıştır. Bu dönemde Lulular henüz merkezi bir yapıya sahip değillerdi. Dağınık bir yapı söz konusudur. Dolayısıyla bu saldırılara karşı öyle güçlü bir direnişleri de gelişmemektedir. Ve ülkeleri büyük oranda Akadların h‰kimiyeti altına girmiştir. Her ne kadar topluluk olarak, bu gibi bir h‰kimiyete alışık olmasalar da ülkelerini bu işgalden kurtaracak askeri güçleri de pek güçlü değildir. Bunu yapabilmeleri için birincil koşul, birlik ve beraberliklerini sağlamaları, dolayısıyla merkezi bir oluşuma erişmeleri gerekiyor. Bu durum ilk başlarda oluşmuş değildir. Fakat Lulular bu yönlü bir arayış ve çaba içerisinde de olmuşlardır. Özellikle emperyalist saldırılar arttıkça onlarda merkezileşmeye önem vermiş, birlik ve beraberliklerini kurmaya çalışmışlardır. Ayrıca Kürdistan'ın diğer bölgelerinde yaşayan proto-Kürtlerde bir diyalog ve ittifak çabaları vardır. Bunun en belirgin örneği bir başka Kürt oluşumu olan Gutiler ile Luluların Akadlara karşı yapmış oldukları ittifaktır. Bu dönemde Lululara Lasipap öncülük etmektedir. Bir nevi Luluların ilk kralıdır. İttifak çalışmalarını Lulular adına Lasipap yürütmektedir. Bu ittifakla güçlürini birleştiren Gutiler ile Lulular Akadlara karşı saldırıya geçmişlerdir. Büyük çatışma ve saldırılardan sonra Gutilerin öncülüğünde Akadların büyük bir yenilgiye uğratmış, yeryüzündeki varlıklarına son vermişlerdir. Bu süreçle bağlantılı Luluların ülkesi de işgalden kurtulmuş ve güçlü bir konfederasyon haline gelmiştir. Bununla beraber h‰kimiyet alanları da genişlemiştir. Dolayısıyla bu süreç Lulular için rahat bir dönem olmakla birlikte özellikle siyasi, sosyal ve askeri olarak da en parlak süreçleridir.
Gutilerin, Akadları yendikten sonra kurdukları devletin yönetiminde Lulular ikincil konumdalar (ki bir akraba topluluğu olarak Gutilerin Akadları yenmelerinde Luluların rolü büyüktür) bu devletin yönetiminde Gutiler daha çok yer almaktadırlar. Zaten Aşağı Mezopotamya'da kurulan bu devlet Gutilerin öncülüğünde ve adıyla anılmaktadır. Lulularda yönetimde yer almakla beraber daha çok kendi öz yönetim yerleri olan günümüz Doğu Kürdistan'da ki, (buna Loristan Bölgesi de denilirdi) h‰kimiyetlerini korumaya ve ülkelerini geliştirmeye çalışmışlardır.
ORTAÇAĞ VE GÜNÜMÜZ BENZERLİĞİ
M.Ö 2150'lerde Gutilerle beraber kurdukları konfederasyon yıkılınca Gutiler tekrak ana yurtlarına (Zagros eteklerine) dönmüşlerdir. Lulular ise bu devlet döneminde olduğu gibi bu devlet yıkılınca da anayurtlarından ayrılmamışlardır. Fakat siyasal açıdan onlar için yeni bir dönem başlamıştır. Yaklaşık yüz yıldır rahat oldukları dönem artık geride kalmıştır. Özellikle Gutileri yenip 3. Ur Hanedanlığını kuran son Sümer topluluklarıyla aralarından yoğun çatışmalar başlamıştır. 3. Ur Hanedanlığının Kralı Şulgi öncülüğünde Lululara karşı birçok saldırı düzenlenmiştir. Lulular ilk başlarda bu saldırılara karşı güçlü direnişler ve bazen onları yenilgiye uğratsalar da genelde yenilmişlerdir. 3. Ur Hanedanlığından sonra Babil ve Asurların tarih sahnesine çıkmasıyla birlikte artık Luluların ülkesi tamamıyla savaş merkezi haline gelmiştir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi özellikle yer altı ve yerüstü kaynakların bolluğu Kürdistan'ı sürekli işgalle karşı karşıya kalmasına sebep olmuştur. Kürdistan üzerinde sadece Lulular veya diğer proto-Kürtler ile bu güçler arasında savaşlar yaşanmıştır. Kürdistan'ın stratejik konumundan dolayı diğer egemen güçler asarında da sürekli paylaşılamayan bir coğrafya konumunda olmuştur. Özellikle Sümer, Akad, Babil, Asur, Elam ve Mısır gibi imparatorluk veya güçlü devletlerin Kürdistan üzerinde büyük mücadeleleri ve savaşları olmuştur. Tıpkı Ortaçağ ve günümüzde olduğu gibi.
Buna rağmen Luluların güçlü bir merkezi yapısı sürekli olmasa da kendi ülkelerinde kalmayı başarmış ve ülkelerini de koruyabilmişlerdir. Luluların en çok sığındığı yer Kürdistan'ın korunaklı-erişilmez dağları olmuştur. Kürtlerin dağlarla ilişkisi o tarihlerden günümüze kadar hep devam etmiştir. Ne zaman başları belaya girmiş veya yok olmak ile karşı karşıya kalmışlarsa ilk sığındıkları yer Kürdistan'ın dağları olmuştur.
Lulular özgünlüklerini M.Ö 612'ye kadar koruyabilmişlerdir. Özellikle Asurluların çok kanlı saldırıları olmasına rağmen güçlü kültür ve sahip oldukları coğrafi yapılarından dolayı varlıklarını koruyabilmişlerdir. En son M.Ö 612'de yarı imparatorluk seviyesine gelen Medlerle birleşip Asurları yenmişlerdir. Med İmparatorluğunun yönetimi bir saray darbesiyle Pers Hanedanlığının eline geçmesiyle ve onlarında yenilmesiyle; Luluların bin yıllardır yaşadıkları coğrafyada (Doğu Kürdistan'ın bazı bölgelerinde) varlıklarını statüsüz bir biçimde sürdürmüşlerdir. Bunların bugünkü modern Kürtçenin Lorca lehçesini konuşan Kürtler olduklarını yukarıda belirtmiştik.
Lulu ismine Sümer ve Akad kaynaklarında rastlanmıştır. Yani adlandırma onlar tarafından yapılmıştır. Ve genelde 'Dağlılar' anlamında kullanılmıştır. Dolayısıyla Lulu isminin ve Lulu kral isimlerinin kelime kökenine bakıldığında günümüz Kürtçesinde bir anlam ifade etmemesi normaldir. Ayrıca Loristan ve Lor isimleri de Lululardan kalma isimlerdir.
Luluların yaşadığı coğrafya Zagros dağlarının etekleri olmakla birlikte, genelde Doğu Kürdistan ve Loristan bölgeleridir. Bu coğrafik alanları zaman zaman farklı alanlar da kapsamıştır. Özellikle siyasi ve askeri olarak güçlü oldukları M.Ö 2000 yıllarında Kürdistan'ın birçok bölgesinde h‰kim konumdaydılar. Ama genelde yaşam alanlarının ana merkezi Kırmanşah, Hemedan ve Loristan dolayları olmuştur.
Luluların dini yapısının nasıl olduğuna ilişkin elimizde çok fazla bulgu olmamakla beraber özellikle neolitik kültürü daha tam olarak aşamadıkları ve bu kültürü derinliğine yaşadıklarından dolayı ana tanrıça kültürü yoğun yaşanmaktaydı. Dolayısıyla dağ tanrıçası Ninhursag'a taptıklarını söylemek yanlış olmaz. Aryen dil ve kültürlü toplulukların, özelde ise Hurilerin taptıkları en büyük tanrıçanın Ninhursag'a tapıyorlardı.
Lulularla ilgili birçok yazılı belge bulunmuştur. Bunlardan bazıları Akad ve Asur dilinde yazılmışlardır. Bazıları da Luluların kendi diliyle yazılmıştır. Özellikle Lulu Kralı Anubanni dönemine ait birçok yazılı belge bulunmuştur. Bu yazıtlardan birisinde Lulu Kralı Anbanini kendini Lulu ülkesinin kurtarıcısı ve egemen olduğu bölgeleri saymaktadır. Bu saydıkları yerlerin tam olarak nereler olduklarına ilişkin elimizde yeteri bilgi yok.
Başka bir yazılı belgede Akad Kralı Naramsi'nin Lulularla yaptığı savaşı kazandığı ve bunun şerefine görkemli bir dikili taş dikerek kutladığı yazılmaktadır. Bundan yaklaşık 13 yüzyıl sonra (M.Ö 880) bir Asur Kralı olan 2. Asur Naspin, Luluların ülkesine yaptığı seferleri ve Lululara ait birçok yerleşim yerini ele geçirdiğinden söz etmektedir.
Yine bir Asur yöneticisi olan Nasirpala ait yazılı belgelerde Luluların sanatsal özelliklerinden bahsetmektedir. Ayrıca Asurlu yöneticilerin lululu zanaatk‰rları ülkelerine götürüp hünerlerinden yararlandıklarına bu belgelerde yer verilmiştir. Fakat Lululu zanaatk‰rların zorla mı, yoksa gönüllü temelde mi Asur ülkesine gidip çalıştıkları anlaşılamamıştır. Bununla beraber bu tarihlerde zanaatk‰rlık artık nitelik ve nicelik olarak tam bir sektör haline gelmişti yani artık zanaat işlemeciliği bir ülkeyle sınırlı kalmıyor. Ülkeler arası bir sektör özelliğine kavuşmuştur. Dolayısıyla Lulu zanaatk‰rlar ekonomik ihtiyaçlar temelinde Asur ülkesine gidip çalışmış olabilirler. Bilindiği gibi Asur ülkesi (özellikle başkent Ninova) o dönemin en gelişkin ülkesiydi. Bütün güzellikler burada toplanmıştı adeta. Çevre ülkelerin aristokratları, tüccarları, zanaatk‰rları için tam bir çekim merkeziydi. Lululu zanaatk‰rların bu temelde Asur ülkesine gittiklerini söyleyebiliriz. Luluların el zanaatçılığı da gelişkindi. Özellikle altın, gümüş işlemeciliği kendilerine yetecek nitelikteydi. Ayrıca Lulu ülkesinin ticaret yollarının geçtiği bir yerde olması sebebiyle ticaretle de uğraşmışlardır.
Luluların dil yapısı Hurrice kökenlidir. Bu dil tarihsel olarak en eski dil olmakla beraber bütün proto-Kürtlerin anadil kaynağı konumundadır. Bu dil Hint-Avrupa dil grubuna girmektedir. Ayrıca bu dil grubuna ana kaynaklık eden dillerden biri olduğu biliniyor. Huri dil yapısı daha tam olarak çözümlenmemiştir. Bu dilin çözümlenmesiyle birçok tarihsel gerçekliğin gün yüzüne çıkacağı açıktır. Kürt halkının tarihteki yeri ve önemi de daha iyi görülecektir.
Murat KALMAZ *
*Edirne F Tipi Cezaevi
Luluların, Kürtlerin ataları olduklarına dair güçlü bulgular ortaya çıkarılmıştır. Özellikle bazı doğubilimcilerin bu konudaki araştırmaları sonucunda ortaya çıkardıkları tespit ve bulgular Kürtler ile Lulular arasındaki bağı işaret etmektedir. Ayrıca Luluların Kürtlerin ataları olduklarına dair birçok tarihçi de aynı görüşleri paylaşmaktadırlar. Bu konuda etimolojik alanda da önemli saptamalar yapılmış ve Lulular ile günümüz Kürtler arasındaki bağ büyük oranda aydınlatılmıştır. Özellikle bugünkü Kürtçenin Lorca lehçesini konuşan Kürtler ile Lulular arasındaki bağ üzerinde durulmuş ve önemli bulgular da elde edilmiştir. Bu lehçenin bin yılları aşkındır bugünkü Doğu Kürdistan'ın bazı bölgelerinde konuşulduğu bilinmektedir. Konuyla ilgili tarihçilerin bu bağın kurulmasında neden olarak gösterdiği en önemli gerekçe Kürtçenin lorca lehçesini konuşan Kürtlerin yaşadığı coğrafya olan Doğu Kürdistan (Kırmanşah, Hemedan ve Loristan bölgesi) Luluların da M.Ö 2500'lerden, M.Ö 612'lere kadar (bu tarihle beraber Medlerin hakimiyeti altına girmişlerdir) aynı adla bu coğrafyada yaşamış olmalarıdır. Sonrasında ise aynı coğrafyada günümüz Kürtçenin Lorca lehçesini konuşan Kürtler olarak tarih sahnesinde yerlerini almışlardır. Bunlar önemli bulgulardır. Dolayısıyla Luluların Kürtlerin ataları oldukları hususunda aydınlatıcı tespitler olmakla beraber Kürt halkının tarihsel gerçekliğinin ve uygarlık tarihindeki yerlerinin bilinmesinde katkı sağlayıcı gerçekliklerdir.
Luluları daha iyi tanımak için kuşkusuz kronolojik tarihini ve oluşum özelliklerini yakından incelemek gerekir. Fakat buna geçmeden önce Luluların tarih sahnesine nasıl ve hangi şartlarda çıktıklarına ve tarih sahnesine çıktıkları dönemde bölgedeki siyasi oluşumların nasıl olduğuna kısaca bakmakta yarar vardır.
LULULARIN TARİHTEKİ YERİ
Luluların tarih sahnesinde görülmesi M.Ö 2500 ile 2000 yılları arasına denk gelir. Bu dönemde Lulular, bir kabile konfederasyonu olarak şekillenmekte, Bölge siyasetinde etkili olmaya ve güçler arası dengede (siyasi, ekonomik ve askeri) varlığını hissettirmeye başlamıştır. Luluların doğuşunu tetikleyen veya kabilesiyle oluşumdan, konfederasyonlaşmaya erişmelerinin asıl nedeni Gutilerde de görüldüğü gibi köleci Akad İmparatorluğunun emperyalist-kolonyalist yayılmasıdır.
Bu tarihte uygarlık merkezi halen Mezopotamya'dır. Ve bunun öncülüğünü de Sümerlerin ülkesini işgal eden Sami kökenli Akadlar yapmaktadırlar. Akadların h‰kimiyet alanı ise aşağı Mezopotamya'dır. Yukarı Mezopotamya'da Aryenik kültürlü toplulukların bir kolu olan Hurilerin devamcıları proto-Kürtler yaşamaktadırlar. Dolayısıyla Aşağı Mezopotamya'da uygarlığa (köleci uygarlık) öncülük eden ve sürekli yayılan, h‰kimiyet alanını genişletmek isteyen (ilk h‰kimiyetini geliştirmek istediği coğrafya Kürdistan'dır. Bunda yeraltı ve yer üstü kaynakların bolluğu en önemli saldırı gerekçesi olarak gösterilebilir) Akad Devleti; diğer yandan, yani karşısında ise Yukarı Mezopotamya'da neolitik kültürü sürdüren özgürlükçü kabileler yaşamaktadırlar. Her iki tarafta birbirine zıt yapıya sahiptirler. Yukarı Mezopotamya ile Aşağı Mezopotamya'da yaşayan bu topluluklar arasındaki bu zıtlık özellikle ekonomik, ticari ve siyasi olarak yansımaktadır. Biri kısa bir süre önce uygarlık merkezini eline geçirmiş ilk çağın kölecilik sistemine öncülük yapmakta olan köleci bir devlet. Dolayısıyla ekonomik, mimari, askeri ve siyasi öncülükleri de elinde bulunduran ve gittikçe daha çok merkezileşmekte olan bir sistem. Yukarı Mezopotamya'da ise daha neolitik kültürü aşamamış (ki uygarlığı doğuran bu neolitik özlü topluluklardır. Neolitik kültürün mek‰nı ise genel olarak Yukarı Mezopotamya olarak bilinen ama özelde Verimli Hilal olarak adlandırılan günümüz Kürdistan coğrafyasıdır. Uygarlığın temel ihtiyaçları asıl burada icat edilmiş ve Aşağı Mezopotamya'ya taşınmıştır) köleci uygarlığın zoruna ve zihniyet yapısına yabancı olan, genelde h‰kimiyet altına girmemekle direnen komünal özgürlükçü topluluklar yaşamaktadırlar. Ayrıca Akadlıların elindeki nitelik olarak daha gelişkin olan ekonomik, askeri, mimari, siyasi ve ticari gelişmeler ise bu topluluklarda fazla güçlü değildi. Fakat doğal kaynakların fazla olması ve doğudan-batıya geçiş güzerg‰hı olması sebebiyle coğrafyanın önemi de ortadadır. Kürdistan'ın bu özelliğinden dolayı daha o zamanlardan günümüze kadar sürekli üzerinde savaşlar yaşanmış, işgallere uğramış ve birçok kez katliamlar yapılmıştır. Fakat buna rağmen Kürt halkı bu coğrafyadan sökülüp atılamamıştır. Yeri geldiğinde fiziki, daha çokta kültürel olarak hep direnmiştir. Lulularda o dönemde Akadlara karşı yok olmamak için hem fiziki (konfederasyonlaşarak) hem de kültürel anlamda direnmişlerdir. Yani sürekli bir çatışma, saldırı ve karşı saldırı durumu ortaya çıkmıştır. Özellikle Akadlar sürekli bu kabilelerin üzerlerine saldırılar düzenlemekte kendilerine bağlamak istemektedir. Bununla hem coğrafya olarak h‰kimiyet alanını genişletmek istemektedir, hem de bu h‰kimiyetiyle beraber daha çok köle sahibi olmayı hedeflemektedir. Çünkü köle sayısı arttığı oranda gücüde büyümektedir. Özellikle yeni kent ve sarayların yapımında insan gücüne fazlasıyla ihtiyaç duymaktadır. İşte böyle bir durumda bahsettiğimiz bu kabilelerin yaşam alanları ekonomik kaynakları tehdit altına girmektedir. Bu tehdit geliştikçe kabileler arası bir uzlaşma ve merkezileşmenin önemi doğmuştur. Bununda bir üst basamağı kabileler arası konfederasyon olarak önem kazanmıştır. Luluların aşiretselliği aşıp konfederasyonlaşmaya erişmelerinin altında yatan öğe budur. Yani karşı taraf saldırdıkça onlar daha çok savunma ve karşı saldırıya geçmişlerdir. Bu da doğallığında bir merkezileşmeyi doğurmuştur. Dolayısıyla artık Lularda kendilerini koruyacak güçtedirler. Çok fazla zorlandıklarında ise Kürdistan'ın erişilmez dağlarına çekilmişlerdir. Bu sadece Lulular için geçerli değil, diğer proto-Kürtler ve çevre toplulukları olarak adlandırılan, uygarlık dışında kalan tüm topluluklar içinde geçerlidir. Aslında bu durumun özünde meşru savunma anlayışı yatmaktadır. Bu topluluklar içinde geçerlidir. Aslında bu durumun özünde meşru savunma anlayışı yatmaktadır. Bu topluluklara karşı saldırılar yapılmadıkça, yaşam alanları tehdit edilmedikçe, merkezi uygarlık güçlerine karşı saldırılar gerçekleştirmezler. Ama karşı taraftan saldırı geldiği zamanda meşru savunma haklarını da kullanmışlardır. Ve genelde de başarılı olmuşlardır. En azından bin yıllarca varlıklarını bu biçimde sürdürmüş ve günümüze kadar gelebilmişlerdir. Meşru savunma anlayışı özellikle Lulularda daha yoğun yaşanmıştır.
MERKEZİLEŞME VE İTTİFAK
Lulular tarih sahnesine çıktıkları dönemde onlarla aynı coğrafyada ve yakın coğrafyalarda birçok topluluklar vardı. Bunlardan en çok bilinenlerden bazıları şunlardır: Elamlılar, Gutiler ve merkezi uygarlığı temsil eden Sümerler ve hemen sonrasında Akadlar, Nil Vadisinde Mısırlılar öne çıkan siyasi güçlerdir. Ayrıca Lulular tarih sahnesine çıktıkları dönemde kölecilik (genelde Akadlar ve Mısırlılar öncülüğünde yapmaktadır) kurumsallaşan bir sistem haline gelmeye başlamıştır. Dolayısıyla yayılma çabası içerisindedir. Bu amaçla Akadlar emperyalist saldırılarını yukarıda da belirttiğimiz gibi Kürdistan üzerine yapmaktadır. İlk önemli saldırılar Akad Kralı Naram-sin öncülüğünde M.Ö.2300'lerde Luluların ülkesine yapılmıştır. Bu dönemde Lulular henüz merkezi bir yapıya sahip değillerdi. Dağınık bir yapı söz konusudur. Dolayısıyla bu saldırılara karşı öyle güçlü bir direnişleri de gelişmemektedir. Ve ülkeleri büyük oranda Akadların h‰kimiyeti altına girmiştir. Her ne kadar topluluk olarak, bu gibi bir h‰kimiyete alışık olmasalar da ülkelerini bu işgalden kurtaracak askeri güçleri de pek güçlü değildir. Bunu yapabilmeleri için birincil koşul, birlik ve beraberliklerini sağlamaları, dolayısıyla merkezi bir oluşuma erişmeleri gerekiyor. Bu durum ilk başlarda oluşmuş değildir. Fakat Lulular bu yönlü bir arayış ve çaba içerisinde de olmuşlardır. Özellikle emperyalist saldırılar arttıkça onlarda merkezileşmeye önem vermiş, birlik ve beraberliklerini kurmaya çalışmışlardır. Ayrıca Kürdistan'ın diğer bölgelerinde yaşayan proto-Kürtlerde bir diyalog ve ittifak çabaları vardır. Bunun en belirgin örneği bir başka Kürt oluşumu olan Gutiler ile Luluların Akadlara karşı yapmış oldukları ittifaktır. Bu dönemde Lululara Lasipap öncülük etmektedir. Bir nevi Luluların ilk kralıdır. İttifak çalışmalarını Lulular adına Lasipap yürütmektedir. Bu ittifakla güçlürini birleştiren Gutiler ile Lulular Akadlara karşı saldırıya geçmişlerdir. Büyük çatışma ve saldırılardan sonra Gutilerin öncülüğünde Akadların büyük bir yenilgiye uğratmış, yeryüzündeki varlıklarına son vermişlerdir. Bu süreçle bağlantılı Luluların ülkesi de işgalden kurtulmuş ve güçlü bir konfederasyon haline gelmiştir. Bununla beraber h‰kimiyet alanları da genişlemiştir. Dolayısıyla bu süreç Lulular için rahat bir dönem olmakla birlikte özellikle siyasi, sosyal ve askeri olarak da en parlak süreçleridir.
Gutilerin, Akadları yendikten sonra kurdukları devletin yönetiminde Lulular ikincil konumdalar (ki bir akraba topluluğu olarak Gutilerin Akadları yenmelerinde Luluların rolü büyüktür) bu devletin yönetiminde Gutiler daha çok yer almaktadırlar. Zaten Aşağı Mezopotamya'da kurulan bu devlet Gutilerin öncülüğünde ve adıyla anılmaktadır. Lulularda yönetimde yer almakla beraber daha çok kendi öz yönetim yerleri olan günümüz Doğu Kürdistan'da ki, (buna Loristan Bölgesi de denilirdi) h‰kimiyetlerini korumaya ve ülkelerini geliştirmeye çalışmışlardır.
ORTAÇAĞ VE GÜNÜMÜZ BENZERLİĞİ
M.Ö 2150'lerde Gutilerle beraber kurdukları konfederasyon yıkılınca Gutiler tekrak ana yurtlarına (Zagros eteklerine) dönmüşlerdir. Lulular ise bu devlet döneminde olduğu gibi bu devlet yıkılınca da anayurtlarından ayrılmamışlardır. Fakat siyasal açıdan onlar için yeni bir dönem başlamıştır. Yaklaşık yüz yıldır rahat oldukları dönem artık geride kalmıştır. Özellikle Gutileri yenip 3. Ur Hanedanlığını kuran son Sümer topluluklarıyla aralarından yoğun çatışmalar başlamıştır. 3. Ur Hanedanlığının Kralı Şulgi öncülüğünde Lululara karşı birçok saldırı düzenlenmiştir. Lulular ilk başlarda bu saldırılara karşı güçlü direnişler ve bazen onları yenilgiye uğratsalar da genelde yenilmişlerdir. 3. Ur Hanedanlığından sonra Babil ve Asurların tarih sahnesine çıkmasıyla birlikte artık Luluların ülkesi tamamıyla savaş merkezi haline gelmiştir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi özellikle yer altı ve yerüstü kaynakların bolluğu Kürdistan'ı sürekli işgalle karşı karşıya kalmasına sebep olmuştur. Kürdistan üzerinde sadece Lulular veya diğer proto-Kürtler ile bu güçler arasında savaşlar yaşanmıştır. Kürdistan'ın stratejik konumundan dolayı diğer egemen güçler asarında da sürekli paylaşılamayan bir coğrafya konumunda olmuştur. Özellikle Sümer, Akad, Babil, Asur, Elam ve Mısır gibi imparatorluk veya güçlü devletlerin Kürdistan üzerinde büyük mücadeleleri ve savaşları olmuştur. Tıpkı Ortaçağ ve günümüzde olduğu gibi.
Buna rağmen Luluların güçlü bir merkezi yapısı sürekli olmasa da kendi ülkelerinde kalmayı başarmış ve ülkelerini de koruyabilmişlerdir. Luluların en çok sığındığı yer Kürdistan'ın korunaklı-erişilmez dağları olmuştur. Kürtlerin dağlarla ilişkisi o tarihlerden günümüze kadar hep devam etmiştir. Ne zaman başları belaya girmiş veya yok olmak ile karşı karşıya kalmışlarsa ilk sığındıkları yer Kürdistan'ın dağları olmuştur.
Lulular özgünlüklerini M.Ö 612'ye kadar koruyabilmişlerdir. Özellikle Asurluların çok kanlı saldırıları olmasına rağmen güçlü kültür ve sahip oldukları coğrafi yapılarından dolayı varlıklarını koruyabilmişlerdir. En son M.Ö 612'de yarı imparatorluk seviyesine gelen Medlerle birleşip Asurları yenmişlerdir. Med İmparatorluğunun yönetimi bir saray darbesiyle Pers Hanedanlığının eline geçmesiyle ve onlarında yenilmesiyle; Luluların bin yıllardır yaşadıkları coğrafyada (Doğu Kürdistan'ın bazı bölgelerinde) varlıklarını statüsüz bir biçimde sürdürmüşlerdir. Bunların bugünkü modern Kürtçenin Lorca lehçesini konuşan Kürtler olduklarını yukarıda belirtmiştik.
Lulu ismine Sümer ve Akad kaynaklarında rastlanmıştır. Yani adlandırma onlar tarafından yapılmıştır. Ve genelde 'Dağlılar' anlamında kullanılmıştır. Dolayısıyla Lulu isminin ve Lulu kral isimlerinin kelime kökenine bakıldığında günümüz Kürtçesinde bir anlam ifade etmemesi normaldir. Ayrıca Loristan ve Lor isimleri de Lululardan kalma isimlerdir.
Luluların yaşadığı coğrafya Zagros dağlarının etekleri olmakla birlikte, genelde Doğu Kürdistan ve Loristan bölgeleridir. Bu coğrafik alanları zaman zaman farklı alanlar da kapsamıştır. Özellikle siyasi ve askeri olarak güçlü oldukları M.Ö 2000 yıllarında Kürdistan'ın birçok bölgesinde h‰kim konumdaydılar. Ama genelde yaşam alanlarının ana merkezi Kırmanşah, Hemedan ve Loristan dolayları olmuştur.
Luluların dini yapısının nasıl olduğuna ilişkin elimizde çok fazla bulgu olmamakla beraber özellikle neolitik kültürü daha tam olarak aşamadıkları ve bu kültürü derinliğine yaşadıklarından dolayı ana tanrıça kültürü yoğun yaşanmaktaydı. Dolayısıyla dağ tanrıçası Ninhursag'a taptıklarını söylemek yanlış olmaz. Aryen dil ve kültürlü toplulukların, özelde ise Hurilerin taptıkları en büyük tanrıçanın Ninhursag'a tapıyorlardı.
Lulularla ilgili birçok yazılı belge bulunmuştur. Bunlardan bazıları Akad ve Asur dilinde yazılmışlardır. Bazıları da Luluların kendi diliyle yazılmıştır. Özellikle Lulu Kralı Anubanni dönemine ait birçok yazılı belge bulunmuştur. Bu yazıtlardan birisinde Lulu Kralı Anbanini kendini Lulu ülkesinin kurtarıcısı ve egemen olduğu bölgeleri saymaktadır. Bu saydıkları yerlerin tam olarak nereler olduklarına ilişkin elimizde yeteri bilgi yok.
Başka bir yazılı belgede Akad Kralı Naramsi'nin Lulularla yaptığı savaşı kazandığı ve bunun şerefine görkemli bir dikili taş dikerek kutladığı yazılmaktadır. Bundan yaklaşık 13 yüzyıl sonra (M.Ö 880) bir Asur Kralı olan 2. Asur Naspin, Luluların ülkesine yaptığı seferleri ve Lululara ait birçok yerleşim yerini ele geçirdiğinden söz etmektedir.
Yine bir Asur yöneticisi olan Nasirpala ait yazılı belgelerde Luluların sanatsal özelliklerinden bahsetmektedir. Ayrıca Asurlu yöneticilerin lululu zanaatk‰rları ülkelerine götürüp hünerlerinden yararlandıklarına bu belgelerde yer verilmiştir. Fakat Lululu zanaatk‰rların zorla mı, yoksa gönüllü temelde mi Asur ülkesine gidip çalıştıkları anlaşılamamıştır. Bununla beraber bu tarihlerde zanaatk‰rlık artık nitelik ve nicelik olarak tam bir sektör haline gelmişti yani artık zanaat işlemeciliği bir ülkeyle sınırlı kalmıyor. Ülkeler arası bir sektör özelliğine kavuşmuştur. Dolayısıyla Lulu zanaatk‰rlar ekonomik ihtiyaçlar temelinde Asur ülkesine gidip çalışmış olabilirler. Bilindiği gibi Asur ülkesi (özellikle başkent Ninova) o dönemin en gelişkin ülkesiydi. Bütün güzellikler burada toplanmıştı adeta. Çevre ülkelerin aristokratları, tüccarları, zanaatk‰rları için tam bir çekim merkeziydi. Lululu zanaatk‰rların bu temelde Asur ülkesine gittiklerini söyleyebiliriz. Luluların el zanaatçılığı da gelişkindi. Özellikle altın, gümüş işlemeciliği kendilerine yetecek nitelikteydi. Ayrıca Lulu ülkesinin ticaret yollarının geçtiği bir yerde olması sebebiyle ticaretle de uğraşmışlardır.
Luluların dil yapısı Hurrice kökenlidir. Bu dil tarihsel olarak en eski dil olmakla beraber bütün proto-Kürtlerin anadil kaynağı konumundadır. Bu dil Hint-Avrupa dil grubuna girmektedir. Ayrıca bu dil grubuna ana kaynaklık eden dillerden biri olduğu biliniyor. Huri dil yapısı daha tam olarak çözümlenmemiştir. Bu dilin çözümlenmesiyle birçok tarihsel gerçekliğin gün yüzüne çıkacağı açıktır. Kürt halkının tarihteki yeri ve önemi de daha iyi görülecektir.
Murat KALMAZ *
*Edirne F Tipi Cezaevi
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder