6 Temmuz 2010 Salı

Devlete rağmen Özerklik Modeli

Yeni_Özgür_PolitikaÖzerklikle eşanlamlı otonomi kavramı köken olarak Eski Yunanca’da ‘kendi’ veya ‘öz’ anlamına gelen ‘autos’ ile ‘yasa’ anlamındaki ‘nomos’un birleşmesinden oluşmaktadır. Bir nevi kendi kendisinin yasa koyucu olması durumudur. Dünyada değişik özerklik örnekleri bulunmakta. Siyasi açıdan özerklik üç alt kategoride değerlendirilir. Bunlar; tam özerklik, sınırlı özerklik, kısmi özerklik.
Özerklik konusu bir süreden beri Kürtlerin gündeminde olup, değişik modellerin incelenmesine ve tartışılmasına sebep olmuştur. Ancak bu deneyimler incelenirken maksat farklı bir yerdeki modelin olduğu gibi kopyalanıp yapıştırılmasından ziyade, kendi modelini geliştirmektir. Kendi koşullarına ve ihtiyaçlarına cevap verecek bir modelin inşası içinse farklı deneyimleri tanımak, bunları olumlu-olumsuz yönleri ile değerlendirmek anlaşılır bir durumdur.

Özerklikle eşanlamlı otonomi kavramı köken olarak Eski Yunanca’da ‘kendi’ veya ‘öz’ anlamına gelen ‘autos’ ile ‘yasa’ anlamındaki ‘nomos’un birleşmesinden oluşmaktadır. Bir nevi kendi kendisinin yasa koyucu olması durumudur. Dolayısıyla otonomi ile bağımsızlık, bizzat karar verebilme, öz yönetim veya karar özgürlüğü olarak ifadelendirilir. Dünyada değişik özerklik örnekleri bulunmakta. Siyasi açıdan özerklik üç alt kategoride değerlendirilir. Bunlar; tam özerklik, sınırlı özerklik, kısmi özerklik. Tam özerklik ile günümüz siyasi literatüründe bağımsız devletler kastedilir. Sınırlı otonomiler ise, dışta bir devlet tarafından temsil edilen, ancak içte özerk olan devletler veya bölgelerdir. Bunlar çoğunlukla etnik azınlıkların yaşadığı bölgelerdir. Gerçekte ne kadar bağımsız olduğu tartışması bir kenara, Irak devletine bağlı Federe Kürdistan Bölgesi de bu kategoriye aittir. Yine Moldova’ya bağlı Gaugazia, Azerbaycan’a bağlı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Özbekistan’a bağlı Karakalpakistan Cumhuriyeti, Danimarka’ya bağlı Grönland ve Faroe Adaları, Rus Federasyonu’na bağlı bir çok cumhuriyet ve kısmen eski sömürgeler sınırlı özerklik statüsündeler.

Kısmi özerklikler ise, bir devletin sınırları içindeki bir eyaletin veya idari yapının belli yetki alanlarındaki bağımsızlığı ifade eder. Örneğin İsviçre’deki kantonlar eğitim, iç güvenliği, sosyal ve sağlık alanında, İsviçre Anayasası’na aykırı davranmamak şartıyla özerkler. Yine Fransa’nın Alsace bölgesi, normalde merkezileştirilmiş eğitim alanında bazı özel yetkilere sahiptir.

İtalya ve İspanya modelleri
İtalya ve İspanya’daki otonom yapılar da kısmi özerklikler oluşturuyor. İtalya devleti son yıllarda intikal ile bazı yetkilerini bölgelere devretti. Örneğin sağlık alanı ve turizm artık bölgesel yetki alanına giriyor. Sicilya ve Sardinya adaları ile etnik azınlıkların yaşadığı sınır bölgelerinde anayasal düzeydeki bir özel statünün düzenlediği bir özerkliğe sahip. İtalya’da bu bölgeler özerk bölgeler olarak isimlendiriliyor. İspanya’da ise Franco diktatörlüğün sona ermesinden sonra 1978 anayasası ile birlikte 17 özerk bölge oluşturuldu. Anayasada bu bölgelerin özerk olduğu teminat edilirken, aynı zamanda İspanya ordusuna devletin birlik ve bütünlüğünü savunma görevi veriliyor. Her bölge için düzenlenen özerklik statüsü sadece esnek bir çerçeveyi oluşturup, birçok hususta muğlak kalıyor. İspanya’da Bask Bölgesi, Navarra ve Katalonya özel bir statüye sahip. Zira bu üç özerk yapı ayrı bir polis gücüne sahip. İspanya’daki özerklikler kültürel açıdan güçlü iken, siyasal olarak gerçek bir özerklikten söz etmek burada da mümkün değil.

Sayılan bütün bu örnekler resmi özerkliklerdir. Yani, statüleri anayasal olarak tanınmış ve teminat altına alınmıştır. Bu değişik özerklik statüleri ile kimi zaman sorunlar kısmen çözüldü, kimi zaman olası sorunların önüne geçildi. Bazı yerlerde ise özerkliğe rağmen sorunlar bitmedi. Bask Bölgesi bunun en somut örneğidir. Dolayısıyla sadece kaba anlamda özerklik ile sorunlar çözülmüyor, bir arada yaşamın çok renkliliğe dayalı olarak sağlıklı bir şekilde örgütlenebilmesi için söz konusu özerkliğin bir de demokratik olması gerekiyor.

Devlete rağmen özerklik
Sıralanan bu özerklikler dışında bir örnek var ki, üstteki kategorilerin hiçbirine sığmıyor. Bunun nedeni, ‘resmi’ olmamasıdır. Devletin de onayı ile kurulan bir federasyon veya farklı bir özerk yapı değildir. Tersine, ‘devlete rağmen’ inşa edilen bir otonomidir Zapatistaların özerklik modeli. Zapatista Ulusal Kurtuluş Ordusu (EZLN) öncülüğünde verilen mücadele şimdiye dek Meksika devletinin Chiapas halkının özgürlüğünü tanımasına yol açmayınca, Zapatistalar kendi sistemlerini devlete rağmen kurup geliştirmeye karar verdi. 1994 yılından beri adım adım inşa edilen fiili özerkliğin göstergesi olarak, Meksika’nın güneydoğusundaki Chiapas eyaletinin girişindeki tabelada şu sözler yazılı: „Zapatist bölgesine giriş yapıyorsunuz. Burada halk emreder hükümet uygular.“ Peki Zapatistaların öz yönetim anlayışını ifade eden bu tabelaya nasıl gelindi?

Zapatista Ulusal Kurtuluş Ordusu (EZLN) 17 Kasım 1983’te 6 kişi tarafından klasik bir marksist kurtuluş ordusu olarak kuruldu. Adını Meksika Devrimi’nin lideri Emiliano Zapata’dan alan EZLN, kendini Zapata’nın ideolojik mirasçıları ve emperyalizme karşı beş yüz yıldır süren yerli direnişin varisi olarak görür. Ordu, kuruluşundan sonraki on yıllık süre içinde önemli ideolojik tartışmalar yaşayıp ‘yeni tip’ gerilla olarak örgütlenmeye başladı. Zapatistalar o dönemde Sovyetler Birliği’nde ifadesini bulan ‘devlet sosyalizmi’nden ziyade toplumsal modeller geliştirme arayışına girdi. Devlet iktidarını ele geçirmeyi hedeflemeyen EZLN, bundan ziyade yerel düzeyden bölgesel düzeye varan özerk yapılar kurup geliştirmeyi esas alıyor.

EZLN, ilk on yılında Meksika sınırları dışında pek bilinmiyordu. Ancak Meksika’nın ABD ve Kanada ile Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaşması’nı (NAFTA) imzaladığı 1 Ocak 1994 günü ülkenin gündemi birden bire değişti, herkes Meksika hükümetine savaş ilen eden ‘Zapatistalar’ı konuşmaya başladı. İşte o güne kadar ağırlıkta halk içinde örgütlenen EZLN militanları, Chiapas’ın doğusunda beş idare merkezini basmıştı. Zapatistalar bu ayaklanma için Guatemala sınırındaki dağlık bölgede 10 yıla yakın bir süre hazırlık yapmıştı. 1 Ocak 1994’te silahlı direnişi başlatan gerilla, halkın yoksulluk yaşamasına neden olan arazi sahiplerinin işgal ettikleri toprakların halka iade edilmesi, toprakların adil bir şekilde paylaştırılması, her türden ayrımcılığa son verilmesi ve Meksika’nın demokratikleşmesi yöndeki talepleri ile kısa sürede ülke içi ve dışında tanınmaya başladı.

EZLN gerillalarının ilan ettiği savaşa ağır silahlarla karşılık veren devlet, bir kaç gün içinde bine yakın insanı öldürdü. Dünya çapında Meksika devletine karşı yoğun protestolar geliştirildi, bu protestolar sonucu Chiapas’ın Katolik piskoposu Samuel Ruiz’in arabuluculuğunda 12. gün ateşkes ilan edildi. Ardından Şubat ve Mart ayında Meksika hükümeti ile EZLN masaya oturup görüşmeler gerçekleştirdi, ancak hükümetin somut adım atmaması üzerine Zapatistalar Ekim ayında masadan çekildi.

Özerk isyancı bölgenin ilanı
Zapatistalar, 1994 yılının ilk gününde başlattıkları silahlı direniş ile ülke çapında bir halk ayaklanmasını alevlendirmeyi hedeflemişti. Bu hedeflerine ulaşamadılar. Fakat o yılın son günlerinde, oldukça önemli bir gelişme yaşandı. 19 Aralık’ta ikinci silahlı kampanyaları kapsamında bini aşkın militan Meksika ordusunun bariyerini aştı, ancak bunu yaparken her türlü silahlı çatışmadan kaçındı. Ve bir de örgütlü oldukları toplam 38 köy, kasaba veya beldeyi yerel halkla birlikte ‘özerk isyancı bölge’ ilan ettiler. Bu komünler, daha sonraki fiili özerkliğin temelini oluşturacaktı.

Samuel Ruiz’in inisiyatifi ile oluşturulan Ulusal Arabuluculuk Komisyonu’nun (CONAI) arabuluculuğunda yürütülen müzakeler uzun zamana yayıldı. Fakat müzakerelerin yürütüldüğü dönemde şiddet ve baskı durmadı. Aksine, devlet EZLN’i güçsüzleştirmek için değişik yöntemlere başvuruyordu. Ancak bütün bu olumsuzluklara rağmen bir ilk başarı olarak 16 Şubat 1996’da San Andres anlaşması imzalandı. Anlaşmada ilk defa Meksika’daki yerli halkların hakları ve kültürü tanındı, Chiapas için özerklik ve sosyal reformlarla ilgili somut kararlar alındı.

Ne yazık ki Meksika hükümetinin verdiği vaatlerin uygulanması oldukça sınırlı kaldı, yürütülen diyalog hükümet açısından bir oyalama taktiği ve dikkatleri dağıtma manevrası işlevini gördü. Bir yanda müzakere masasında barış konusunda istekli olduğu izlenimini yaratan hükümet, bir yanda da Chiapas’da baskılarını arttırdı, paramiliter güçler kurdu. Bu paramiliter güçler EZLN militanlarına ve halka saldırarak, halkı gerillalardan koparmaya çalıştı. Kadınlara tecavüz edildi, faili meçhul cinayetler gerçekleştirildi, köyler boşaltıldı, tarlalardaki ekin imha edildi.

Meksika hükümetinde çözüm konusunda bir samimiyet görmeyen EZLN, bu durum karşısında silahlı direnişe ivme kazandırabilirdi. Ama onlar, hedeflerine ulaşmak için çok farklı bir yola başvurdu. Mücadelelerinin endeksini bir nevi kaydırdılar ve mümkün olan o ‘başka dünya’yı Chiapas’ta gerçekleştirmeye yoğunlaştılar. Böylece yükseltilecek şiddete daha fazla şiddet ile karşılık verip, EZLN’i tasfiye etmeyi planlanan hükümetin projesini boşa çıkardılar.

Özerklik fikri EZLN içinde ayaklanmadan önce de, en geç 1992 yılında somutlaşmıştı. Bu fikir temelinde 1990’lı yıllarda Chiapas eyaletinde örgütlü bulunulan köylerde bir nevi adım adım özerklik geliştirilmeye başladı. Ancak bu süreç tabii ki sorunsuz ve engelsiz işlemedi. Devletin yönelimleri devam etti ve kimi zaman daha da ağırlaştırıldı. Ama öbür yanda bu süreçte dünya kamuoyunca da tanınmaya başlayan ve neoliberalizm karşıtı hareket açısından bir model olarak görülüp yoğun ilgi gören EZLN dünyanın dört bir yanından aktivistlerin ve aydınların katıldığı konferanslar gerçekleştirdi, mücadelesinin toplumsal boyutunun parametrelerini giderek geliştirmek için yoğun bir düşünce alışverişi yürüttü.

Devlet saldırmaya devam etti
1997 yılına gelindiğinde 9 Eylül’de toplam bin 111 maskeli Zapatista Meksika City’ye yürüyüp, San Andres antlaşmasının uygulanmasını istedi. Buna paralel olarak daha çok yerleşim yerinde komün örgütlenmesine geçildi, bu şekilde San Andres antlaşması tek taraflı da olsa fiilen hayata geçirilmeye başladı.

Devlet hizmetlerini tamamen reddeden EZLN’li halk, bu şekilde devletin bölgedeki etkisini de önemli düzeyde sınırlamış oldu. Derken paramiliter güçlerin saldırıları da artmaya başladı; köyler yakıldı, yüzlerce aile zorla göç ettirildi. Ve bununla da kalınmadı; yılbaşına günler kala paramiliter güçler (bir nevi bildiğimiz köy korucuları) Acteal isimli köyde 45 insanı öldürerek katliam gerçekleştirdi. Yılın sonuna gelindiğinde Chiapas’ta 20 bin insan paramiliter şiddet sonucu evini terk etmek zorunda kalmıştı. Ardındanki yıllarda Kürtler açısından çok da yabancı olunmayan bir süreç yaşandı. Kimi zaman çözüm yakınmış gibi bir atmosfer oluştu, görüşmeler yapıldı, sonra bir kez daha devletin samimi olmadığı görüldü, devletin şiddetli saldırıları arttı, Chiapas’taki mücadeleyi tasfiye etmek için yeni kirli yöntemler devreye konuldu. EZLN bunun karşısında zaman zaman geçici olarak geri çekildi ve bir süre sonra mücadelesini bir adım daha ileri taşıyacak bir kampanya ile geri döndü. Bu kampanyalar arasında kuşkusuz 2003 yılı kampanyası en belirleyici olandır.

9 Ağustos 2003’te 10 bin EZLN’li toplandığı Oventik’te ‘aguascaliente’lerin ölümü ve ‘caracol’lerin doğuşu ile birlikte direnişin yeni aşamasını kutlar. Özerkliğin genişletişmesi için yeni bir strateji ilan edildi. Aslında bu yeni stratejiye ‘demokratik özerklik’ de denilebilir. Peki Zapatistalar nasıl bir örgütlenme modeli geliştirdi?

Öncelikle Chiapas özerklik modelinde köyler en alt birimi oluşturuyor. Bu köyler, toplam 38 özerk belediye tarafından koordine ediliyor. Her özerk belediye yaklaşık 80 köyü altında topluyor. Ağustos 2003’te caracol’lere geçişle birlikte bu 38 özerk belediye beş ayrı idari bölgeye ayrıldı. Her biri farklı etnik grupları barındırıp temsil eden ve kendi adını kendi veren bölgeler şöyle:

- Tojolaballar, Tzotziller, Mamelar and Tzeltaller’in La Realidad bölgesi (Kuzey): Los Caracoles del Mar de nuestros suenos (Düşlerimizin Denizinin Caracol’u)
- Tojolaballer, Tzotziller ve Tzeltallerin Morelia bölgesi (Yayla bölgesi): Torbellino de nuestras plabras (Sözlerimizin tayfunu)
- Tzeltallerin La Garrucha bölgesi (Cangıl): Resistencia hacia un nuevo amanecer (Yeni bir şafağa doğru direniş)
- Choller, Zoqueler and Tzeltallerin Roberto Barrios bölgesi (Sınır): El Caracol que habla para todos (Herkes adına konuşan Caracol)
-Tzotziller ve Tzeltallerin Oventik bölgesi (Dağlık bölge): Resistencia y rebeldia por la humanidad (İnsanlık için direniş ve isyan).

MERAL ÇİÇEK
Yarın: Chiapas’ta uygulanan özerklik

Hiç yorum yok: